1915 թվականի ապրիլի 25-ին Օսմանյան խորհրդարանի երկու հայ պատգամավորներ՝ Գրիգոր Զոհրապն ու Վարդգես Սերինգյուլյանը, շտապում են Թալեաթի բնակարան՝ նրանից տեղեկանալու, թե ի՞նչու են նախորդող գիշերը ձերբակալվել և “Հայդար Փաշա” կայարանից դեպի Անկարայի կողմերը աքսորվել շուրջ 250 հայ մտավորականներ: Զոհրապն ու Թալեաթը մոտ հարաբերություններ ունեին, և հայ գրողն ու իրավաբանը իրավունք ուներ իր ընկերոջից հաշիվ պահանջելու: Կարճ ժամանակ անց, Զոհրապը ևս պետք է ձերբակալվեր և անմարդկային կերպով սպանվեր: Զոհրապի սպանության լուրը նրա կնոջը հայտնում է անձամբ ոճրագործը՝ Թալեաթը: (Այս մասին ավելի մանրամասն կարդալ՝ http://www.aniarc.am/2015/04/01/the-24-april-1915-arrests-of-the-armenian-elite/):

Ի հավելումն, թեմայի առնչությամբ ներկայացնում ենք մի հատված ՀԱՅԵՐԸ և ԹՈՒՐՔԵՐԸ գրքից:

Հայդար Փաշակայարան. մահվան ճամփորդություն

2010թ. ապրիլի 24-ին մի քանի տասնյակ իրավապաշտպաններ բողոքի ակցիա էին անցկացնում Ստամբուլի “Հայդար Փաշա” կայարանում, որտեղից 95 տարի առաջ` 1915-ին, մահվան ճամփորդության էին ուղարկել հայ մտավորականների առաջին խմբին: Նրանք պարզել էին աքսորված և դաժանաբար սպանված հայ գրողների նկարները: Թուրք և քուրդ իրավապաշտպանները, մտավորականները սգո միջոցառում անցկացրին նաև Ստամբուլի կենտրոնական հրապարակներից Թաքսիմում` ի հիշատակ 1915թ. զոհերի:

Թուրքիայի համար անսովոր այս միջոցառումները թուրք ազգայնականների հարձակումներից պաշտպանում էին շուրջ հազար ոստիկաններ: Թուրք ազգայնականները հայտարարում էին, որ հայերն են կոտորել թուրքերին: Մեկ օր անց ծայրահեղ ազգայնական “Մեծ միություն” կուսակցության ներկայացուցիչները այրեցին հայկական եռագույնը:

Մեկ տարի անց նույն օրը հիշատակի միջոցառումներ անցկացվեցին Ստամբուլում, Անկարայում, Դիարբեքիրում, Բոդրումում: Մասնակիցները դատապարտում էին 1915-ին և հետագա տարիներին տեղի ունեցածը, այն համարում “մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն”, “մեծ ոճիր”, զորակցություն հայտնում հայերին, նրանցից ներողություն խնդրում, սակայն հիմնականում խուսափում էին “ցեղասպանություն” բառից: Թաքսիմ հրապարակում այս անգամ հավաքվել էր ավելի քան 400 մարդ: Հնչում էր հայկական երաժշտություն, որի ներքո ակցիայի բոլոր մասնակիցները ծնկի էին իջել և լռությամբ հարգում էին 1915թ. զոհերի հիշատակը: Հնչեցին ելույթներ, որոնց ընթացքում անուն առ անուն հիշատակվում էին շուրջ 250 մտավորականները, ովքեր Եղեռնի զոհ են դարձել:

Հիշատակի միջոցառում տեղի ունեցավ նաև Ստամբուլի “Սուլթան Ահմեդ” պատմական վայրում: Թուրք մտավորականները պահել էին պաստառներ, որտեղ գրված էր, որ թանգարանը 1915թ. բանտ էր, որտեղ` մահվան ճամփորդությունից առաջ,   պահվում էին հայ մտավորականները: Թուրք ազգայնականները պատասխանեցին երկու գործողություններով: Թաքսիմի հարևանությամբ հավաքված մի քանի տասնյակ թուրքեր կրում էին պաստառ, որի վրա գրված էր. “Կեցցե մեր նոր ազատագրական պատերազմն ընդդեմ երկրորդ Սևրի դաշնագրի”: Ապա ծայրահեղ ազգայնական “Գորշ գայլեր” կազմակերպության անդամները, ձեռքներին ադրբեջանական դրոշներ, անցան Իստիկլալ պողոտայով` ցեղասպանության պնդումները որակելով “իմպերիալիստական ստեր”:

Թուրքիայում 1915 թվականի հիշատակումը, անկախ մասնակիցների թվից ու հնչած ելույթների բովանդակությունից, աննախադեպ էր: Հայաստանի արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը դա կապեց հայ-թուրքական “ֆուտբոլային դիվանագիտության” հետ, հայտարարելով, թե “անգամ Թուրքիայում սառույցը կոտրվել”: Նալբանդյանը 2008թ. ամռանը մեկնարկած Հայաստան-Թուրքիա երկխոսության հետ կապեց նաև նույն տարվա դեկտեմբերին թուրք մտավորականների “Ներողություն եմ խնդրում” նախաձեռնությունը:

Իրականում, Թուրքիայում Հայոց ցեղասպանության տաբուն քանդվել էր ավելի վաղ, և դա կապ չուներ ոչ “ֆուտբոլային դիվանագիտության” և ոչ էլ 1998թ. ցեղասպանության ճանաչման հարցը Երևանի արտաքին քաղաքական օրակարգ բերելու հետ: 1915-ը թուրքական հասարակության ներսում քննարկման ու բանավեճի ամենալուրջ ազդակը Հրանտ Դինքի սպանությունն էր 2007թ. հունվարին: Սակայն մինչ այդ էլ տաբուն քանդվում էր: Այդ տաբուները հետևողականորեն քանդողների մեջ էին 1996-ից գլխավորապես թուրքերենով լույս տեղնող “Ակօս”-ն ու նրա խմբագիր Դինքը, տասնյակ թուրք մտավորականներ:

2000թ. հոկտեմբերին Սաբանջը համալսարանի պրո‎ֆ‎եսոր Հալիլ Բերկթայը “Ռադիկալ” թերթի հետ զրույցում  “Օսմանյան կայսրության վերջին տասնամյակում առնվազն 600 հազար հայերի մահվան պատասխանատվությունը դրեց օսմանյան վերջին կառավարության ուսերին: Մինչ այդ, Թուրքիայում բնակվող որևէ այլ պատմաբան այդքան բաց չէր խոսել հայկական ջարդերի մասին. “Իմ հարցազրույցից հետո դրական շատ պատասխաններ ստացա: Միաժամանակ, ես հայտնվեցի դժոխային վիճակում: Հարցազրույցից մեկ օր անց շատ համացանցային կայքեր իմ մասին տեղեկություններ էին տեղադրել, ներառյալ մանրամասներ, որոնք սովորական լրագրողական մեթոդներով հնարավոր չէր պարզել: Դա կազմակերպված հարձակում էր: Ես ստանում էի ատելությամբ լի նամակներ: Դա բեմադրված ահաբեկում էր` կեղծ պատվախնդրություն”:

Բերկթայի խոսքերով` իրենից առաջ մի քանի թուրք մտավորականներ, ինչպես Թաներ Աքչամը կամ Ֆիքրեթ Ադանըրը, Հայկական հարցը բարձրացնում էին դեռ 1990-ական թթ.: “Բայց նրանք մեկուսացված էին Թուրքիայում բնակվող թուրքերից: Մամուլը նրանց տեսակետներին չէր անդրադառնում, ընթերցողների ոչ լայն շրջանակ ունեցող ամսագրեր կամ հրատարակություններ հրատարակում էին նրանց գրքերից մի քանիս”,- ասել է Բերկթայը:

Թուրք պատմաբանի խոսքերով, յուրաքանչյուր պետություն ունի իր հիմնադրման առասպելը, սակայն Թուրքիայի պարագայում, շնորհիվ “քեմալական դոգմայի համառության, այդ առասպելը երբեք առարկության չի ենթարկվել”, առնվազն մինչև 2000-ական թթ.: “Թուրքիան ուշ ձևավորված ազգային պետություն է: Պետական քեմալականության գերիշխանությունը թույլ տվեց, որ հիմնադրման առասպելները գոյատևեն ավելի երկար, քան մնացած ազգային պետությունների մեծ մասում: Անարատ գաղափարի մեր առասպելն այն է, որ, թեև, այլ պետություններ միգուցե էթնիկ զտումներ իրագործել են, սակայն մեր ազգային պետությունն առաքինի է, կատարյալ, սպիտակ և մաքուր”,- բացատրել է Բերկթայը:

Թուրք պատմաբանը ասել է, որ 2000թ. “Ռադիկալ”-ին տված հարցազրույցից հետո ինքը կանոնավոր կերպով օգտագործել է “ցեղասպանություն” բառը: Բերկթայը հենց իր օրինակով է ցույց տալիս Թուրքիայում խոսքի ազատության զարգացումը, հատկապես Հայոց ցեղասպանության հարցում: “Շատ հարցազրույցներ հետևեցին, ես պիտի որ քառասուն հարցազրույց տված լինեմ: Ատելության առաջին արշավն իմ դեմ տևեց երկուսուկես ամիս: Երկրորդը տևեց մեկուկես ամիս: Բի Բի Սիի հարցազրույցից հետո այն տևեց 15 օր: Իմ ասածն այն է, որ սա երկարատև գործընթաց է: Նրանք ցանկանում են քեզ վախեցնել աղմկոտ դոփյուններով: Եվ երբ չես վախենում, նրանք ավելի շուտ են հոգնում, քան դու: Նրանց էներգիան սպառվեց”:

https://www.aniarc.am

 

 

 

Schreibe einen Kommentar

Deine E-Mail-Adresse wird nicht veröffentlicht. Erforderliche Felder sind mit * markiert