Հրանտ Տէր-Աբրահամեան
Շատ դժվար է լիարժեք՝ բոլոր հնարավորություններն ընդգրկող այլընտրանք կառուցել Ռուսաստանի կազմում Հայաստանի մտնելուն: Շատ դժվար է, բայց միաժամանակ շատ հետաքրքիր ու ուսուցանելի: Թերեւս, այս թեման համարենք նույնիսկ մեր նոր պատմության գլխավոր այլընտրանքը: Հենց դրա համար էլ այստեղ հատկապես ուզում ենք շեշտել, որ տողերիս հեղինակը որեւէ հավակնություն չունի այդ տիտանական ու մանրակրկիտ գործն ի կատար ածելու մի հոդվածով՝ նույնիսկ համեմատաբար ծավալուն: Իհարկե, հեղինակները սիրում են նման համեստ հավաստիացումներ անել, եւ ընթերցողներն էլ հաճախ դա ընկալում են որպես յուրահատուկ ծես, պայմանականություն եւ այլն: Բայց այս դեպքում հատուկ ուզում եմ շեշտեմ, որ խոսքը ոչ թե ծիսական, այլ իրական հավաստիացման մասին է: Իմ խնդիրն է տվյալ դեպքում ընդամենը թեմա գցել, ցրցամ տալ մի խոսակցություն, որը կարծես երբեք լրջությամբ չի զարգացել: Իսկ ավելի լուրջ եւ ամբողջականի համար անհրաժեշտ է տարիների աշխատանք եւ դրա արդյունք՝ հատորներ: Եվ ես այնքան եմ կարեւորում այս թեման ու գործը, որը, հուսամ, ապագայում կարվի հետազոտողների կողմից, որը, խոստովանեմ, որոշակի, չասեմ վախով, բայց անհանգստությամբ եմ մոտենում դրան, չնայած վաղուց ի վեր մտածել եմ եւ որոշ չափով ուրվագծել այն: Այս «նախազգուշացումներից» էլ բխում է գրվածքի ոճն ու ձեւը: Ես չեմ գրելու այս անգամ «դասական» այլընտրանք, այլ ավելի շուտ կտամ դրա «նյութերը»՝ հիմնական հարցադրումներն ու գործոնները, որոնցից հնարավոր է կազմել այլընտրանքային սցենարները: Մոտավորապես ինչպես լինում է՝ «պատմություն» եւ «նյութեր պատմության համար»:
Առաջին գործոնը, որը պետք է նշենք՝ ժողովրդագրական է (դեմոգրաֆիական. հատուկ ճշտում եմ, քանի որ նկատել եմ, որ Հայաստանում որոշ դեպքերում ժողովրդագրականը զարմանալիորեն կարող են շփոթել «ժողովուրդ» արմատի այլ ածանցյալների հետ՝ ժողովրդավարական եւ այլն): Գաղտնիք չէ, եւ շատ է խոսվել այն մասին, որ 19-րդ դարի սկզբին ապագա Ռուսահայաստանի մի զգալի մասում հայերը բնակչության փոքրամասնություն էին, եւ որ 1828-29 թթ. ընթացքում Ատրպատականից (Խոյ, Սալմաստ, Ուրմիա) եւ Արեւմտյան Հայաստանից (Կարին, Բասեն, Ալաշկերտ, Բայազետ, Մշո դաշտ) հայերի կազմակերպված արտագաղթի միջոցով վերահայացվեցին Արեւելյան Հայաստանի շատ շրջաններ: Այս արտագաղթը հովանավորվեց ռուսական կառավարության կողմից եւ խոչընդոտների էր հանդիպում հատկապես Օսմանյան կառավարության կողմից, որն այն ժամանակ չէր ուզում կորցնել հայերի նման օգտակար հպատակներին: Այդ շրջանում օսմանյան շահերի տեսակետից արեւելքում հիմնական խնդիրը քրդերի «ավազակապետությունն էր», որը չէր ուզում ենթարկվել կենտրոնական կառավարությանը, իսկ հայերը աշխատասեր, խաղաղասեր, հավատարիմ եւ միաժամանակ քրդական ինքնավարությունից թիվ մեկ տուժող՝ բնական ու ցանկալի դաշնակիցներ էին քրդերի դեմ կառավարության պայքարում (19-րդ դարի վերջին, ինչպես գիտենք, հարաբերությունն այս թուրք-հայ-քրդական եռանկյունում փոխվեց): Քրդերը, ի դեպ, ցանկալի չէին նաեւ Ռուսաստանում, եւ դրա համար Արեւելյան Հայաստանի՝ Ռուսաստանին միանալուց հետո տեղի մահմեդական բնակչությունից հենց քրդերի զգալի մասը գաղթեց պարսկական տիրապետության տակ մնացած շրջաններ, իսկ, օրինակ, թուրքալեզուները՝ ապագա ադրբեջանցիները, մեծ մասամբ մնացին տեղում: Այն քրդերն էլ, որ չգաղթեցին, աստիճանաբար չձուլվեցին թուրքերին, քանի որ այստեղի քրդերի մեծ մասը դավանանքով շիաներ էին, ինչպես նաեւ՝ թուրքերի մեծ մասը: Այդպիսի ձուլված կամ կիսաձուլված քրդերից էին Հայաստանի եւ Ղարաբաղի թուրքերից շատերը, այդ թվում, ինչպես պնդում են շատերն Ադրբեջանում, Ալիեւների ընտանիքը…
Շարունակյությունը՝ https://timestream.mediamax.am/story/28