Հրանտ Տէր-Աբրահամեան
Այս հարցադրումն ինքնին մեզ միանգամից ներքաշում է ոչ այնքան գիտական-վերլուծական, որքան կուսակցական, իդեոլոգիական, աշխարհայացքային գերզգայուն եւ գերզգացմունքային խոսակցության դաշտ: Պատասխանը թվում է ինքնին պարզ, հարցը՝ անհեթեթ: Կարծես հինավուրց եւ զարմանալի կոնսեսուս կա այս հարցում հայկական ներքին բանավեճի բոլոր կողմերի համար. չհաշված որոշ հատվածական, երբեք չամբողջացած, թույլ դրսեւորված՝ նախկինում թե այսօր, եւ այդքանով իսկ լուսանցքային տեսակետները՝ Ռուսաստանին միացումն իր բոլոր թերություններով հանդերձ ընդհանուր առմամբ դրական երեւույթ էր, նույնիսկ՝ ազատագրում, իսկ եթե դա չլիներ, հայ ազգը կամ կկործանվեր, կամ կգոյատեւեր լավագույն դեպքում որպես կրոնական փոքրամասնություն: Կարճ ասած՝ միացումը Ռուսաստանին ընկալվում եւ մեկնաբանվում է որպես հայ ազգի արդիականացման, մյուս կողմից՝ ֆիզիկական գոյատեւման ապահովման միակ տարբերակ, այդ պատճառով դրա գնահատման հարցում փաստացի միակարծիք են եղել եւ կարծես ե՛ն հայ պահպանողականը, հայ լիբերալը, հայ սոցիալիստը եւ նույնիսկ հայ ազգայնականը:
Պահպանողական հայացքի համար միացումը Ռուսաստանին վերամիավորում էր քրիստոնյա աշխարհի հետ եւ ազատում օտար՝ մուսուլմանական տիրապետությունից: Նույն կերպ լիբերալ կամ սոցիալիստ հայացքների համար, որոնք պահպանողականին հակադիր էին միայն մակերեսայնորեն, միացումը Ռուսաստանին վերամիավորում էր «առաջադեմ մարդկության» հետ եւ խզում «հետամնաց ասիականությունից»: Որքան էլ Ռուսաստանը հետամնաց լիներ, ընկալվում էր որպես եվրոպական, հետեւաբար «առաջադիմական» մարդկության մաս կամ գոնե ավելի սերտ կապ ուներ վերջինիս հետ:
Իր ժամանակին հայկական (այլեւ վրացական) ռուսամետությունն այլ բան չէր, քան արեւմտամետության մասնավոր դեպք միայն: Ռուսաստանի հետ միավորման գնահատականը որպես միանշանակ դրական՝ ազատագրմանը եւ գրեթե փրկությանը հավասարազոր վերջնական եւ ամբողջական ձեւակերպում ստացավ մեր պատմության սովետական շրջանում:
Սովետական գնահատականում միավորվեցին բոլոր տարրերը՝ պահպանողական, առաջադիմական, սրան էլ գումարվեց սովետահայկական յուրահատուկ ազգայնականը իր շեշտված հակաթուրքական ուղղությամբ: Իր զարգացման գագաթնակետին այս տեսակետն ուներ նաեւ խիստ գործնական-քաղաքական հետեւանքներ՝ եթե Հայաստանն առանձնանա Ռուսաստանից, անկախանա, ապա անմիջապես կկործանվի թուրքական հարվածից: Ի դեպ, երբ փոքր էի, ասում էին, թե նաեւ պարսիկները կհարձակվեն մեզ վրա անկախանալուց անմիջապես հետո: Անկախության կործանարար հետեւանքներն իհարկե այսօր հերքված են գործնականորեն: Այնպես չէ, որ թուրքական ագրեսիայի վտանգ Հայաստանին չկա, եւ այնպես չէ, որ Ռուսաստանի ավելի թուլացումը, քան այսօր կա, չի արդիականացնելու այդ վտանգը, բայց մեր կյանքի փորձն ապացուցում է, որ պատմական հնարավորությունների դաշտը շատ ավելի լայն է, քան պարզունակ սեւ ու սպիտակ սխեմաները:
Շարունակությունը՝ https://timestream.mediamax.am/story/27