Մարկ Նշանեան (Լուսանկարը՝ Կարեն Միրզոյանի)

Երկգլխանի հրէշին աշխարհը


Այս ինչ ազգ է աստուած իմ

իր լորձունքով արբեցած, ինքն իր կեանքով գիջացող

սիրտը դրած միջազգային աճուրդի

լալկան… լալկան

հին մէզ հոտող վերմակին տակ կծկուած

որբանոցի տնտեսուհին կարօտնալով ու կարծելով հայրենիքը սիրել.

Պէյրութ Փարիզ ճամբան չ՚անցնիր Հայաստանէն

Հայաստանի նեխած ու թաց կարօտէն

այլ կը կտրէ մեծ պողոտան պայքարներու աշխարհին

չոր աչքերով ու ջիղերով, չար անհամբեր ու ջղային մարդկութեան։

Վահէ Օշականի Քառուղի հատորէն (1971).


Սոյն տողերը գրուած են Հարաւային Գալիֆորնիոյ USC համալսարանը՝ Թա­լար Շահինեա­նին կազմակերպած ակադեմական գիտաժողովին ներկա­յա­ցուելու հա­­մար (USC, April 27, 2013)։ Գիտաժողովին ընդհանուր վերնա­գիրն էր՝ Inde­pen­dence and Beyond: In Search of a New Armenian Diaspora Post-1991 (Ան­կա­խու­թիւն եւ անկէ անդին։ Յետ-1991 նոր հայկական սփիւռքի մը ի խնդիր)։ Են­­թադրութիւնը, կարծեմ, այն էր որ Հայաստանի անկախու­թեան որպէս հետե­ւանք՝ Սփիւռքը վերա­նո­րոգ պարտադրանքի մը տակ դրուած է։ Ինքզինքը ծայ­րէն մտածելու եւ սահմանելու պարտադրանքին։

Պահեցի 2013ին զեկոյցը ինչ­պէս որ գրուած էր, բառ առ բառ, ներառեալ խօ­սակցական ոճի նշանները։ Փո­խե­ցի միայն վերնագիրը (2013ի վերնագիրն էր՝ «Են­թա­կա՞յ թէ ինք­նիշ­խա՛ն») եւ սրբագրեցի ծակոտկէն յիշողութեանս պատճառած տար­օրինակ մէկ սխալը։ Էջատակի ծանօթագրութիւնները բոլորն ալ նո՛ր աւել­ցուած են (Օգոս­տոս 2020)։ Անոնց նպատակն է՝ յղումները ճշդել, ներշն­չումի աղ­բիւրները նշել եւ ընթերցո­ղին ընկերակցիլ պահ մը, երբ ան երկգլխանի հրէ­շին աշ­խարհը մուտք գործելու եւ այդ աշխարհի բաւիղներէն քալելու կը պա­տ­րաս­տուի ։

1

Վերնագիրէս հասկցած կ՚ըլլաք որ հայերէն պիտի խօսիմ։ Թերեւս խորհած ըլլաք որ բան մը կ՚ուզեմ փաստել արդէն իսկ, հայերէն խօսելով։ Սխալ։ Ոչինչ կ՚ու­զեմ փաս­տել, ոչինչ ըսել, ոչինչ պաշտպանել։ Անգլերէն կը խօսիմ երբ ստիպ­ուած ըլ­լամ, այդ է միակ գաղտնիքը։ Եթէ ստիպուած չըլլամ, պատճառ մը չունիմ ան­գլե­րէն խօ­սելու, նախա­սի­րութիւնս ալ չէ, հետեւաբար հայերէն կը խօսիմ, կամ ֆրան­սերէն։ Չեմ ըսեր որ տար­բերութիւն չ՚ըներ։ Կ՚ընէ հաւանաբար։ Լեզուները հաւա­սար չեն Արա­րի­չին առջեւ։ Ու իրենց զարգացումներու եղանակաւորումներն ալ համա­ժա­մանա­կեայ չեն։ Նոյն ժա­մա­նակին չեն հպատակիր։ Ոմանք ուշացած կ՚ըլ­լան, ու­րիշներ յա­րա­բերաբար յառաջա­ցած։ Քիչ ետքը հասկնալի պիտի դառնայ տարբեր ու տարբե­րակ­ուած ժամանակներու պատկանելու այս խնդիրը։ Այնպէս որ այո՝ տար­բերու­թիւն մը կ՚ընէ թերեւս։ Երբ 2011ին Եւր­ո­պա­յի հայագիտական ըն­կե­րակ­ցու­թեան ընդ­հա­նուր նիստին հայերէն խօսեցայ, կ՚են­թադրեմ որ տարբերութիւն մը կ՚ը­նէր, հա­­յա­գէտ բանասէրները հայերէն խօսելու սովորութիւն չունին իրենց մի­ջեւ, պատ­ճառ մըն ալ չունին։ Բայց հոն ալ բան մը փաստել չէի ուզեր։ Կ՚ուզէի գուցէ միայն տար­բե­րու­թիւ­նը ար­ձա­նագրել։

Արձանագրել տարբերութիւնը կը նշանակէ նաեւ արձանագրել պատմու­թիւ­նը։ Սփիւռ­քի իրականութեան կամ գաղափարին անդրադարձող գիտաժողովներ եղած են ասկէ առաջ։ Անոնց պատմութիւնը չէ գրուած բնականաբար։ Բայց յիշողու­թիւն մը մնացած է անոնցմէ, կ՚ենթադրեմ։ 1978էն1980, ուրեմն չորս կամ հինգ տա­րի շա­րու­նակ կայացած են ԻՔՈՄի համաժողովները, Միլանօ, Էքս-ան-Փրովանս եւ Փարիզ[1]։ Եւրո­պական ափի Սփիւռ­քի մտաւորականներ քով քովի կու գային հոն։ Չի նշանակեր անպայման որ սփիւռքեան մտածում մը կը հրահրուէր, բայց եւ այնպէս երեւոյթ մըն էր։ Քանի մը տարի ետքը, այս անգամ ամերիկեան ափին վրայ, Զօրեան Հիմնարկն է որ կազ­մակերպեց նման համաժողովներ, որոնցմէ առաջինի ընթացքին կար­դաց­ուած զե­կոյցները եւ փոխա­նակ­ուած վի­ճաբանութիւնները տպուեցան մին­չեւ իսկ ու տրա­մա­դրելի են։ Մաս­նակիցներէն էին Խաչիկ Թէօլէօլեան, Կարպիս Գոր­թեան, Ճիւան Թապիպեան, Ժիրայր Լիպարիտեան եւ այլք, ամերիկահայ մտաւո­րա­կանութեան ծանր հրետանին։ Տարօրի­նակ վեր­նա­գիր մը ընտրած էին. What is to be asked, «Ի՞նչ հարցում ուղղել»[2]։ Որո՞ւն հար­ցում պիտի ուղ­ղէին։ Հաւանաբար իրենք իրենց։ Ճանապարհ մը ընտրելու հարց մը կար։ Բայց կար մանաւանդ յատուկ սփիւռքեան մտածողութիւն մը հետապնդելու հրամայականը։ Ի՞նչ եղաւ արդիւնքը։ Ոչի՛նչ։ Աւազներուն մէջ խրեցաւ։ Հիմնարկին այն ատենուան պատասխանատուն լքեց պատ­նէշը, 1990ի շուրջ յայտարարելով ոը la dias­pora, c’est fini, Սփիւռքը վեր­ջա­ցած է, ու անցնելով աւելի լուրջ գործերու, որոնք արժանի պիտի ըլլային պատ­մու­թեան մէջ մնալու, պետութիւն մը ղեկավարելու եւ նախագահի մը խորհրդատուն ըլլալու յոյժ պատուաբեր եւ յիշատակելի գործերուն։ Այն ատեն բարձրաձայն պա­խարակած էի այդ խօսքն ու այդ կեցուածքը։ Բայց ինքն էր ճիշդը անշուշտ։ Այդ մէկ Սփիւռքը, են­թա­դրաբար քաղաքական Սփիւռքը, այն մէ­կը որ իր զաւակները կ՚ա­պրե­ցնէ Ապրիլ 24է Ապրիլ 24, օտար դեսպա­նա­տուներու պա­տերուն տակ կուկուզ ըրած, եւ մնա­ցեալ ժամանակը հայրենասիրութեան դեղա­հատները կլլեցուցած՝ կը քնացնէ զա­նոնք, այո, այդ մէկ Սփիւռքը պէտք է վերջ գտնէր։ Եւ եթէ քաղաքական պիտի ըլ­լայինք, իրաւ քաղաքականութիւնը ուրիշ՝ աւելի լայն պողո­տա­ներու վրայ կը ծաւա­լէր։ Բայց ի՞նչ պիտի ըսենք անոնց մասին որոնք պատ­նէշը լքեցին անփառունակ կերպով, առանց իրաւ քաղա­քա­կանութեան մաս­նա­կից ու դե­րա­կատար ըլլալու պա­տրուակը կամ արդա­րացումը ունե­նալու, ի՞նչ պիտի ըսենք այդ հարիւր տարուան կամ նոյնիսկ երեք հարիւր տարուան պատ­մութիւն ու­նեցող սփիւռ­քեան կրօնական կամ բարեսիրական ու քաղաքական հաս­տատու­թիւն­նե­րուն մասին, որոնք մէկ օրէն միւսը գոյք ու կալուած աճուրդի հանեցին, դպրոցներ գո­ցե­ցին, իրենց հո­գին ծախե­լով Հայաստան վազեցին, ու եթէ պէտք ըլլար իրենց մայրն ալ կը ծախէին, ի՞նչ պիտի ըսենք աթոռ փոխող առաջնորդներուն եւ կաթո­ղի­կոս­ներուն մասին։ Ինչի՞ ետեւէ կը վազէին, Սփիւռքի պատնէշը ձգած, Վահէ Օշական պիտի ըսէր՝ «որբանոցի տնտե­սու­հին կարօտնալով ու կարծելով Հայրե­նիքը սիրել»։ Հապա մեծ-մեծ բանաս­տեղծ­նե՞րը, որոնք իրենց հոգիին հետ՝ իրենց գրիչն ալ ծա­խե­ցին, նոր Լեւոնը Կիլիոկիոյ վերջին Լեւոնին հետ կամր­ջե­լով։ Հապա Ճիւան Թապի­պեանը, լուսահոգին, որ Զօ­րեանի 1982ի հանդիպումին հայրենասիրական բոլոր միսթիցիզմներուն դէմ այդ­քան գեղեցիկ բա­ներ ըսելէ ետքը, ինքն ալ անփառունակ կերպով յօդ­ուած մը ստո­րագրեց AIM-ի մէջ այդ օրերուն, ըսելով որ վերջապէս պիտի չամչնանք Հայ ըլլալէ։ Ինչո՞ւ, ուրեմն կ՚ամչնայի՞նք։ Գոյք, կալ­ուած, դպրոց, հոգի, մայր, գրիչ, ուրիշ ի՞նչ մնաց ծախելիք։ Կը մնար խելքը։ Իրենց խելքն ալ ծախեցին։ Ի՞նչ խա­բէական դաստի­ա­րա­կութիւն ստացած էին ասոնք բոլորը, իրենց դպրոց­նե­րէն, եկեղե­ցիներէն ու կու­սակցական ակումբներէն ներս։ Ի՞նչ ակ­նա­խտիղ միսթի­ցիզմի կը հետեւէին։ Մէջէն-մէջէն փտած կառոյցներու բնակիչներ՝ բո­լո­րը։ Փլելու պատրաստ աւազէ կառոյց­նե­րու բնակիչներ։ Կառոյցներու որոնք պէտք է փլէին եւ դեռ պէտք է փլին, եթէ պա­տրաստ չեն Սփիւռքի պատնէշին վրայ կանգնելու եւ իրենց պար­տա­կա­նու­թիւնը կա­տարելու։

Մինչ այդ նոյն անձնաւորութիւնը, վե­րադարձած Սփիւռքի հողերուն վրայ, մէկ ան­գամ յիշատակելի ելոյթ մը ունեցաւ, իր քաղաքական գործունէութեան պատ­մա­կանը հրամցնելու պարտակա­նութենէն ան­կախ. Հայաստանի հայաթա­փու­թեան մասին ահա­զանգ հնչեցուց։ Ուր­եմն իրական Սփիւռքը այնքան ալ վերջացած չէր։ Սփիւռքը կ՚ուռ­ճանար, Երկիրը կը նօս­րա­նար։ Այո, կ՚ուռճանար Սփիւռքը, անհա­մե­մատ կեր­պով։ Ատենօք Վահէ Օշական «Պէյրութ Փա­րիզ ճամբան չ՚անցնիր Հայ­աս­տանէն / Հա­յաս­տանի նեխած ու թաց կարօտէն» կը գրէր։ 1968ին էր։ Քառուղի կոչ­ուած հա­տո­րին մէջ տպուած է[3]։ Այսօր փոխ­ուած են ժամա­նակ­ները, բայց փոխ­ուած են միայն այն չա­փով որ Սփիւռ­քը Պէյրութ Փարիզ գիծին վրայ չէ որ կ՚երկարի այլ­եւս, այլ աւելի՝ Մոս­կուա-Լոս Ան­ճելըս գիծին վրայ։ Հրամայականը նոյնն է։ Թեր­եւս ալ անց­նի Հայաս­­տա­նէն, որ բուն Սփիւռ­քէն նուազ Սփիւռք չէ, կը վստա­հեց­նեմ ձեզի։ Հայաս­տանէն անց­նելով, նաեւ «նեխած ու թաց կարօտ»ն է, որ վերջ պիտի գտնէ։ «Այլ կը կտրէ մեծ պո­ղոտան պայքարներու աշ­խար­­հին»։ Սփիւռքը ուռ­ճա­ցաւ, բայց Սփիւռ­քի մտա­ծո­ղութիւնը մնաց նոյն տեղը, երեսուն տարի առաջ­ուան իր սնանկ վի­ճակին մէջ։ Կը տնտնայ տակաւին մեծ պո­ղոտային քովնտի փո­ղոց­ներն ու թաղերը։

Պէտք ունինք ուրեմն այսօր աւելի քան երբեք Սփիւռքի մտածողութեան մը որ ըլլայ սփիւռքեա՛ն մտածողութիւն։ Կա՞ն արդեօք ասոր նախադրեալները մօտիկ ան­ցեա­լին մէջ։ Կան անշուշտ։ Բայց չկան մտածողութեան մը ձեւին տակ բանա­ձեւ­ուած ու բնո­րոշուած։ Կան գրական գործերու մէջ։ Տեղը չէ հոս անպայման երկար ան­դրա­դառ­նալու այն հարցին թէ ի՛նչ ձեւով գրականութիւն ըսուածը իր մէջ մտա­ծողու­թիւն կը փոխադրէ, մտածողութիւն որ չունի փիլիսոփայական հանգա­մանք։ Իր պէտ­քե­րուն համաձայն մեր բարեկամը՝ Սթատիս Կուրկուրիս քանի մը տարի առաջ գիրք մը հրատարակեց, որ կը կոչուէր Does Literature Think? [4] Այո, գրա­կա­նու­թիւնը կը մտա­ծէ, կը փոխադրէ, կը փորձարկէ ու կ՚արտադրէ փորձառութենէն ան­դին մտածո­ղու­թիւն մը։ Ինչո՞ւ գրականութիւնը։ Որովհետեւ մտածողութիւնը, մտնե­­լու համար նոր կալ­ուածի մը մէջ, դիմագրաւելու համար անլուրը, կ՚ենթադրէ տագնապ մը, կ՚են­թա­դրէ տագնապի մը փորձընկալումը եւ արձանագրութիւնը։ Տագ­­նապը գրականու­թեան մէջ է որ կու գայ երեւան, կը փորձընկալուի, կ՚ար­ձա­նագրուի, կը դիմա­գրաւուի։ Եւ ի հարկէ տարբեր նախատուեալներով տարբեր պա­րա­գաներու տակ, Սփիւռքի գրա­կանութեան մէջ է, որ կա­տարուած է տագնապին փորձ­ընկա­լու­մը։ Կա­տարուած է Փարիզի սերուն­դին մօտ, գրուած է Որբունիի վէպե­րուն մէջ, Սարա­ֆեանի բանաստեղծութեան մէջ։ Աւե­լի ուշ՝ Վահէ Օշականի գործին մէջ։ Զանազան ձեւերով ներկայացուած է տագ­նապը։ Սփիւռքի առաջին սե­րուն­դին եւ խորքին մէջ՝ գրեթէ միայն Յակոբ Օշականի մօտ, Աղէտը գիրով դի­մագրաւելու անկարելիութեան տագնապն էր, երկրորդ սե­րուն­դին մօտ՝ օտա­րու­թիւնը եւ օտա­րու­մի սարսափը դի­մա­գրաւելու անհրաժեշտութեան տագնապն էր, երրորդ սե­րունդին մօտ՝ փորձա­ռու­թիւնը մեռեալ լեզուով թարգ­մա­նե­լու տագնապն է, թարգմանելով՝ մեռեալ լեզուն իր էութեան բերելու անհրաժեշ­տու­թիւնը։ Ահա­ւասիկ ձեզի Սփիւռքի ծննդաբանութիւն մը։ Մտածումը պէտք ունի իր ան­ցեալը ճշդորոշելու, եւ ինք­զինք ճանչնալու որպէս ժառանգորդ։ Իսկ սնան­կու­թիւնը որուն մասին խօսեցայ քիչ առաջ ժառանգորդ ըլ­լա­լու հնարաւորութեան դէմ աշ­խատող պահպանո­ղա­կա­նու­թեան սնանկութիւնն է, որ կը դատապարտէ ամ­լու­թեան, որով­հետեւ անդադար կ՚ու­զէ փաստել որ մեր իրա­կա­նութիւնը մեզմէ անդին է։ Այս­օր­ուան նպատակս պի­տի ըլլայ հետեւաբար այդ սնան­կութիւնը վերլուծել, ոչ թէ դրա­կան մտածողութեան մը հետքերը փնտռել։ Այդ մէկը ուրիշ ձեռնարկ մըն է, որ պիտի կատարուի հիմ­նուելով տագնապի մեծ գրակա­նու­թեան ընձեռած տո­ւեալ­նե­րուն վրայ ։

2

Քանի մը տարի առաջ մեր Ժընեւի բարեկամները՝ Աննա Բարսեղեան եւ Ստե­ֆան Քրիստենսէն Սփիւռքի զանանզան կեդրոնները պտտելով մէկ առ մէկ նկա­րա­­հան­ուած հարցազրոյցներ կատարեցին ու այդ նկարահանումները օգտագոր­ծե­ցին Ar­ménographie վերնագրուած installationի մը համար, որ աւելի ուշ (կարծեմ 2007ի աշնան) ներկայացուեցաւ Ժընեւի Ժամանակակից Արուեստի Թանգարանը, քանի մը ամսուան տեւողութեամբ ցուցահանդէսով մը։ Այդ ցուցահանդէսին լման ըն­թաց­քին կազմակերպեցին նաեւ շարք մը դասախօսութիւններ, թանգարանին պա­տե­րէն ներս, ու ետքը՝ այդ դասախօսութիւններն ալ հաւաքուեցան գրքոյկով մը, որ կը կրէ նոյն անու­նը՝ Arménographie[5]։ Այդ աշնան ես Պէյրութ էի։ Պէյրութէն Ժընեւ երթա­լով՝ դասա­խօսութիւն մը տուի, որուն վերնագիրը ինքը՝ Ստեֆան Քրիս­տեն­սէնը որո­շած էր։ Ֆրան­սերէն՝ «La diaspora sujet de son histoire»։ Դժուա­րու­թիւն ու­նիմ վեր­նա­գիրը հայերէնի թարգմանելու։ Թերեւս ամենէն յարմարն ըլ­լար՝ «Սփիւռ­քը իր պատ­­մութեան տէրն ու տիրականը»։ Յստակ է այդ վեր­նա­գրին ետին կայնած գաղա­փա­րը։ Արդեօք կարելի՞ է երեւակայել Սփիւռք մը որ ինքն իր ճակատագրին տէրն ու տի­րականը ըլլար, որ ինքն իր պատմութիւնը ինքը որոշէր, որ իր դիմա­գիծին տէր կանգ­նէր, որուն խելքն ու միտքը չըլլար ինքն իրմէ դուրս, ու վերջին հաշուով նաեւ՝ որ ու­նենար պատմութիւն մը, որ կարենար արտադրել ինքն իր հաս­տատութիւնները, սփիւռք մը որուն մէջ իրե­րայաջորդ սերունդները ստիպուած չըլ­լային տեւաբար ամէն ինչ ծայրէն սկսելու, գրելը, մտածելը, կազմակերպուիլը, ցրուած ինքնութիւն մը փոխանցելը, անինք­նու­թիւն մը ստանձնելը, եւ մասամբ նորին։ Անկարելի ձեռ­նարկ մըն էր։ Եւ սակայն Ստեֆանէն խնդրեցի որ պահէ վեր­նագիրը ինչպէս որ էր։ Նպատակս էր հե­տեւաբար, յառաջագունէ, բացատրել թէ ին­չո՛ւ ան­կարելի ձեռնարկ մըն էր։ Եւ ան­կա­րելիութիւնը չէր կայանար միայն անոր մէջ որ հայերէն sujet բա­ռին համապա­տասխանը չունինք, որ մեր լեզուն չէ ար­ձա­նագրած ԺԸ. դարուն տե­ղի ու­նե­ցած են­թակայութեան վերի­վայ­րումը, յեղա­փո­խու­թիւնը, որուն հետե­ւան­քով երէկ­ուան են­թական, գերիշխա­նու­թեան մը են­թար­կուա­ծը, հպա­տակը, կը դառնար յան­կարծ, զարմանահրաշ յեղա­շրջումով մը, ինքն իր տէրն ու տիրա­կա­նը, ինքն իր օրէնս­դիրը։ Ենթական կը դառնար ինքնիշխան։ Sujet բա­ռին իմաստը գլխիվայր կը շրջուէր, ու կը դառնար «ինք­նիշ­խան»ի հա­մար­ժէք։ Բայց անշուշտ ԺԸ. դարուն, երբ այդ յեղափոխութիւնը կը կա­տարուէր Եւ­րո­պայի մէջ, հայ մտա­ւո­րականութիւնը, Պոլ­­սէն Վենետիկ, ուրիշ բանով զբաղած էր։ Մեծն Ալ­պերտ մը հրա­տարակէին, Աս­տուածաշունչ կը տպէին, Բառգիրք մը շինէին, ԺԷ. դարու կաթո­ղիկէ եւ բո­ղո­քա­կան պատմագրութեան հիման վրայ եւ անոր բնօ­րի­նա­կին հե­տե­ւելով՝ Հայոց Պատ­մու­թիւն կը գրէին, Սաղմոսները կը մեկ­նաբանէին, ինք­նա­հա­յե­ցո­ղական նմա­նա­կումի երեւոյթին հպատակելով ազգ կը դառ­նային, աւե­լի ուշ՝ դէպի բնիկը կը ճամ­­­բորդէին, նորածագ օրիէնթալիզմի՝ արեւելաբա­նու­թեան օրէնք­ներուն համա­ձայն՝ իրենք իրենց առարկան եւ իրենք իրենց ենթական կը դառ­նային, բայց (կամ թերեւս նախընտրելի ըլլար ըսել՝ ուրեմն) sujet բառին գլխի­վայր յեղաշրջումը ար­ձա­­նա­գրե­լու ժամանակ չունէին։ Ի դէպ՝ նկատեցէ՛ք որ արդէն իսկ Սփիւռք էին, սփիւռքներու ժամանակէն առաջ Սփիւռք, նախ-ազգա­յին, են­թազ­գային Սփիւռք ան­շուշտ, քանի որ իրենց մտա­ւորակա­նու­թիւնը ո՛չ մէկ կապ ունէր բնի­կին հետ, ու երբ պիտի սկսէր կապ հաս­տատել՝ արեւելաբանութեան ինքնահա­յե­ցո­ղա­կան կա­պը պիտի ըլլար, անխուսա­փե­լի կերպով[6]։ Եւ ուրեմն… անկարելի է հայերէն լեզ­ուով թարգ­մա­նել այդ վերնագիրը՝ sujet de son histoire։ Հայաս­տա­նեան լեզուով su­jet-ն պիտի ըսուէր պար­զապէս «սուբյեկտ»։ Հայաս­տեա­նեան հա­յերէնին յա­տուկ փո­խա­ռու­թիւններէն մէկն է, այո, գերմաներէն բառի մը փոխառութիւնը ռու­սերէնի վրա­­յով, այնպիսի փո­խառութիւն մը որ բառը կազմ ու պատրաստ ներմու­ծելով, ներ­արկելով, կը կարծէ նաեւ բառին իմաստային դաշտն ու տարո­ղութիւնն ալ ներ­մու­ծել եւ ներար­կել իր լեզուին մէջ, զայն տարա­տնկել, բայց պատահական չէ բնա­կա­նաբար որ ճիշդ այդ մէկ բառը պէտք ունէր փոխ առ­նուելու։ Եւ քանի որ չկայ բա­ռը, Սփիւռ­քը կրնայ ըլլալ անգլերէնով the subject of its own history, ֆրան­սե­րէնով՝ le su­jet de son histoire, սակայն այդ նոյն բանը չի կրնար ըսուիլ հայերէնով, ուրեմն նաեւ չի կրնար ըլլալ։ Սփիւռքը չի կրնար դառնալ ինքնիշխան։ Բայց ինչ որ մեզ կը հա­ւաքէ հոս, գոնէ սոյն գիտաժողովը մտա­ծող, ձեռնարկող ու կազմակեր­պող ան­ձանց մտքին մէջ, այդ իսկ չէ՞ր, փորձել հաս­կնալ չէ՞ր թէ ինչպէ՛ս պիտի դառնանք the sub­jects of our own his­tory, կ՚ուզեմ ըսել՝ մենք, Սփիւռքի մէջ, անկախ ազգային գա­ղա­փարէն, ան­կախ ան­ցո­ղակի պետակա­նու­թիւն­­ներէն, որոնք այս­օր կան, վաղը չկան, անկախ քա­ղա­քականացած մտածո­ղու­թեան հեղգու­թիւններէն, ծու­լամտու­թիւն­­նե­րէն։ Ինչպէ՞ս պի­տի դառնանք sujet, են­թա­կա՞յ, թէ ինքնիշխա՛ն, ինչպէ՞ս պի­տի ըլ­լանք մենք մեր պատ­մու­թիւնը ինքն­իշխան կեր­պով որոշողները։ Ինչպէ՞ս պիտի զարգացնենք Սփիւռքեան մտածողութիւն մը։

3

Եւ ահա՛ ձեզի յիշատակ մը։ Կարծեմ 1969ին էր, ուր­եմն 44 տարի առաջ ար­դէն իսկ, Փարիզի մէջ։ Երիտասարդ էի։ Առաջին ան­գամ կը հանդիպէի Սփիւռքի մեծ մտա­ւորականներէն մէկուն, Վահէ Օշա­կանին, որ այն ատեն՝ իրապէս Սփիւռքի միակ մեծ մտաւորականն էր։ Առիթը յստակ չէ մտքիս մէջ։ Այդ շրջանին տակաւին Պէյ­րութ կ՚ապրէր ինքը։ Հոնկէ պիտի հեռանար 1975ին։ Եւ ուրեմն 1969ի ամառն էր, գաւաթ մը գինի ձեռքերնիս կը խօսէինք Վահէ Օշականին հետ, Փարիզի հայկական հաւա­քա­տեղիներէն մէկուն կամ միւսին պատերէն ներս։ Եւ միակ բանը որ կը յիշեմ այդ խօ­սակ­ցութենէն իր արտասանած մէկ նախադա­սու­թիւնն է. «Պէտք ունինք Սփիւռքի բնազանցութեան մը», կամ եթէ ֆրանսերէն էր խօ­սակցութիւնը. «Nous avons besoin d’une métaphysique de la diaspora»: Եւ քառասուն­չորս տարիէ ի վեր՝ այդ խօսքերը, այդ նախադասութիւնը կը հնչեն ականջիս, կարծես թէ ինքը իմ ուսե­րուս որպէս ժա­ռանգ ձգած ըլլար պարտականութիւն մը, ո՛չ միայն անկարելի այլեւ ան­հե­թեթ ու սխալ բանաձեւուած պարտականութիւն մը, բայց եւ այնպէս պարտա­կա­նութիւն մը։ Ինչո՞ւ սխալ բանաձեւուած։ Որովհետեւ Սփիւռքը ղեկավարող սնան­կու­թիւնը ար­դէն իսկ բնա­­զան­ցութեան մը արդիւնքն է, ամբողջովին հիմնուած հա­ւա­­քական վայ­րի մը կազ­մաւորիչ բայց անտեսանելի բացակայութեան վրայ, որ մեզ կը սահմանէ ընդ­միշտ, մեր տեղը կ՚որոշէ ու մեր միտքերը կ՚որոշադրէ։ Ինչպէս ամէն բնա­զան­ցութիւն, կ՚ըսէ որ իրական կեանքը հոս չէ, այլ ուրիշ տեղ, հիմա չէ, այլ ուրիշ ժա­մանակի մը մէջ, երէկ կամ վաղը։ Եւ ի՞նչ պիտի ըլլար սփիւռքեան մտա­­ծո­ղու­թիւնը, եթէ ոչ ատոր ճիշդ հա­կառակը։ Այլուրութեան բնազանցութեան մը ճիշդ հակա­ռա­կը։ Հոս չեմ, կ՚ըսէ այլու­րութիւնը։ Հոս ներկայու­թիւնս օրէնքէ, սկզբունքէ, աւիշէ զուրկ է։ Իրական կեանքը հո՛ն է, այլուր, հոն պիտի ըլլայ վաղը, հոն էր երէկ։ Ահա ին­չո՛ւ Սփիւռք կոչ­ուածը, ո՛չ թէ երազայինը, այլ՝ իրականը, օտա­րին հետ չէ կրցած եր­բեւիցէ յա­րա­բե­րութիւն ստեղծել, ու մնացած է ամուլ, սար­­սափելիօրէն ամուլ, ան­պտուղ, ոչինչ ունե­նալով հրամցնելիք աշխարհին, հեռու աշխարհի պո­ղո­տա­նե­րէն։

Իննսունական թուականներու սկիզբը Վահէ Օշականի միտքը ըստ երեւոյթին այս հարցերով զբաղած էր աւելի քան երբեք։ Ահաւասիկ երեք գրուածք իրմէ, ար­տաքին տարբեր կերպարանքներով։ Յուլիս 1991ին AIM-ի մէջ, «Poles Apart. Vahé Oshagan on the Habitat, Image­ry, and Inner Reaches of the Diaspora»[7]։ Օգոստոս 1992ին՝ Մոնթրէալի Հորիզոնի թերթի գրական բաժնին մէջ, «Սփիւռքը Ար­տերկիր չէ, Երկի՛ր է»։ Իսկ նոյն թուականներուն հանգանակ մը, «Գրական հռչակագիր» վեր­նագրով։ Երեքն ալ նոյն մտահոգուենէն մղուած[8]։ «Հռչակագիր»ին ենթախո­րա­գրերէն մէկը կ՚ըսէ՝ «Հայ մտքի ազատագրումը» եւ այդ բաժնին առաջին նախա­դա­սութիւնը կը հնչէ սապէս. «Ուր որ դառնանք հայ կեանքէն ներս՝ կը տեսնենք հայ միտքը կալանաւոր՝ իր իսկ ստեղծած ուժերուն կողմէ»։ Իսկ AIM-ի մէջ տպուածէն ահա­ւաիսկ նոյնպէս կարճ հատուած մը.

The diaspora’s precepts are not political yet. They are moral; or cul­tur­al. This is why the diaspora, abandoned as it is to memories and emotion, so easily falls prey to po­li­tical influences from both Armenia and the West./ In­creasingly, however, it be­comes essentiel that the diaspora consider itself a sovereign political reality. It is time that the diaspora shape a new political self-definition, a genuinely organic model that is consistent with the needs and strengths of a culturel entity, like ours, whose significance does not rest on statehood or a territorial base. And the move from the moral toward the political must bypass the structures of Armenia and the Armenian Cause. So it is already possible to speak of a diasporan declaration of in­dependence, parallel to that of Armenia, but irrespective of it.[9]

Էական յայ­տա­րարութիւն մըն է, զոր պէտք է նախ հայերէնով հնչեցնել։ «Սփիւռքը ղեկավարող սկզբունքները տակաւին քաղաքականի մակարդակին չեն հասած։ Բա­րո­յական են, կամ մշակութա­յին բնոյթի։ Ահա ինչու Սփիւռքը, իր յիշատակներուն եւ իր յու­զականութեան լքուած, այդքան դիւրութեամբ զոհը կը դառնայ նոյնքան Հա­յաս­տաէն որքան Արեւ­մուտքէն եկող ազդեցութիւններուն։ Հետզհետէ աւելի կա­րեւոր կը դառնայ սակայն Սփիւռ­քին համար ինքզինք նկատել ինքնիշխան քաղա­քա­կան իրա­կանութիւն մը։ Ժա­մա­նա­կը եկած է որ Սփիւռքը ինքն իրեն համար ձեւ տայ քա­ղաքական նոր ինք­նա­սահ­մանումի մը, իրապէս ինքնաբուխ բնօրինակի մը, որ հա­մապատասխանէ մերինին նման մշակութային միաւորի մը պէտքերուն, որուն նշա­նակութիւնը չի յենիր պետականութեան մը կամ հողային կռուանի։ Եւ այս շարժ­ըն­թացը, բարո­յա­կանէն դէպի քաղաքականը, պէտք է շրջանցէ Հայաստանի եւ Հայ Դա­տի կառոյցները։ Այսպէսով, այո, կարելի պիտի ըլլայ արդէն իսկ խօսիլ սփիւռքեան անկախութեան յայ­տարարութեան մը մասին, Հայաստանի անկա­խու­թեան յայտա­րա­րութեան հետ զու­գա­հեռաբար, բայց անոր հետ կապ չունեցող»։ Այս տողերը կը կարօտին անշուշտ պար­զա­բանումի։ Մինչ այդ՝ ահաւասիկ տարի մը ետք Հորիզոնի մէջ լոյս տեսած հարցազրոյցէն նոյնիմաստ քանի մը տողեր. «Նորէն կու գամ ապակեդրոնացումի գաղափարին։ Մենք կեդրոն չունինք, մայրաքաղաք չու­նինք։ Անշուշտ եթէ կարենանք Սփիւռքին տալ մէկ քաղաքական կառոյց, քաղաքական սահմանում մը տալ — կրնա՞նք, չեմ գիտեր — Սփիւռքը անկախութիւն հռչակէ… Սփիւռքի անկախ հանրա­պե­տութիւն…»։

Հակասակա՞ն են Վահէին ըսածները։ Այո, գիտակցաբար հակասական, էա­կան նշա­նա­կութիւն ունեցող հա­կասականութեամբ մը[10]։ Անշուշտ որ Սփիւռքը հան­րա­­պե­տու­թիւն պիտի չդառնայ։ Այս վերջին արտայայտութեան մէջ կայ ընթերցողը ցնցե­լու կամեցողութեան բաժինը, ու կայ նաեւ կարճ ճամբայ մը բռնելու անհրաժեշ­տու­թիւնը, երբ ժամանակդ սուղ է, եւ երբ գիտես թէ դիմացինդ ամէն պարագայի պի­տի չհաս­կնայ ըսածդ։ AIM-էն մէջբերուած հատուածին մէջ ուշագրաւը ինքնիշխան դառ­­նալու ան­հրա­ժեշտութեան մասին ըսուածը չէ. «ինք­նիշխան» բառին փակ­ցուած «քա­ղա­քա­կան» մակդիրն է։ Վահէն հոս կ՚ակնարկէ քաղաքականութեան մը որ կապ չունի պե­տա­կա­նութեան հետ, հողային կռուանի հետ, կապ չունի կառա­վա­րա­կան մարմնի մը գոր­ծու­նէութեան հետ, կապ չունի մա­նաւանդ աշխարհին ուղղուած եւ միայն մեր ականջ­ներուն հաս­նող պահանջատիրական յանկերգներուն հետ։ Քա­ղա­քական են­թա­դրեալ բոլոր այդ միամտութիւններէն անկախանալը քաղաքական արարք մըն է ինքնին։ Նոր ինք­նա­սահմանումով քաղաքական սահմանումներէն ան­կախանալու հարց մը կայ։ Բայց հա­կադարձաբար քաղաքական միտքով գոր­ծող­նե­րուն կոչ մըն է ուղղուածը, մար­տահրաւէր մը։ Փորձեցէ՛ք, եթէ կրնաք, ձեր մտա­ծու­մի եւ գոր­ծու­նէութեան եղա­նակներուն մէջ ներառնել Սփիւռքեան այս ինքնիշ­խան գոյավիճակը, այս նոր ինք­նա­սահմանումը[11]։ Պէտք է խոստովանիլ որ մինչեւ այս­օր, աջ դառնանք թէ ձախ, Հա­յաս­տանի քաղաքական ներակայացուցիչներուն կողմը թէ Սփիւռքի կուսակ­ցա­կան մար­մին­ներուն, Վահէին նետած մարտահրաւէրի խօսքը ըմբռնող, ընկալող ու ըստ այնմ գործող անձերու շատ չենք հանդիպած։ Հետքը չկայ։ Ուր­եմն խօսք բար­բառոյ յանա­պա­տի՞։ Թերեւս։ Որովհետեւ հասցէա­տէ­րը սխալ էր։ Փառք Աստուծոյ՝ քա­ղա­քական մար­միններուն չենք սպասած որպէս մտա­­ւո­րա­կան՝ մեր հաղոր­դակ­ցու­թեան ցանցը եր­կա­րելու համար մինչեւ Հայաստան եւ օրի­նակ ու ի միջի այլոց արեւ­մտա­հա­յե­րէ­նը ապրե­ցնելու եւ հնչեցնելու համար Հա­յաս­տանցի հանալսարանական ուսա­նող­նե­րու, զար­գացած հասարակութեան, ար­ուես­տագէտ­նե­րու ականջին։ Եւ քա­նի որ այս մէկը, այո, իրականութիւն է, այդ իրա­կա­նութիւնն է, զարգացած ու մշակ­ուած հասա­րա­կու­թեան մը ուղղուելու հնա­րա­ւո­րու­թեան իրականութիւնն է, որ հա­կառակ ուղ­ղու­թեամբ, պու­մերանկի նման, պիտի հաս­նի Սփիւռքի հասարա­կու­թեան ու թերեւս ալ օր մը ղե­կա­վար մարմիններուն, որ­պէս­զի իրենք ալ հասկնան թէ ի՛նչ կը նշա­նա­կէր Վահէ Օշա­կանին կողմէ հռչակուած սփիւռ­քեան անկախութեան յայտա­րա­րարութիւնը։ Գրա­ւա­կանը հոս, պումերանկի վե­րա­դարձի ճամբուն վրայ, Սփիւռ­քի մէջ ալ հայալեզու զար­գացած ու մշակուած հա­սարակութեան մը գո­յա­ցումն է, գոյացումին պայ­մանները ստեղծել է։ Ու եթէ հոն չհասնինք, ի՛մ յանցանքս չէ։ Պիտի նշանակէ միայն որ պու­մե­րանկը սխալ ուղ­ղու­թեամբ նետուած էր։ Կամ որ մեր կռիւը անյոյս էր, սկիզբէն իսկ։ Անյոյս դա­տերու համար պայքարիլը կրնայ երբեմն ջլատիչ ըլլալ, չի կրնար երբեք անպատ­ուա­բեր ըլլալ։

4

Եւ ուրեմն ահաւասիկ Սփիւռքի սնանկութիւնը, ինքնիշխան ըլլալու անկարո­ղու­թիւնը, չորս տարբերակով, չորս պատկերով ներկայաց­ուած։

Նկարագրած հանդիպումէս ճիշդ վեց տարի առաջ, 1963ին, Վահէ Օշական քեր­թո­ղագիրք մը հրատա­րակած էր, որ այսքան տարիներ անցնելէն ետքը՝ յստակ­օրէն իր կեանքին կեդրոնական գիրքը ըլլալու սահմանուած էր, պիտի ըսէի՝ դատա­պար­տուած էր, գիրք մը որ առ յաւէտ իր անունին կապուած պիտի մնայ հայկական Սփիւռքի յիշողութեան մէջ։ Եթէ…։ Եթէ ի՞նչ։ Եթէ յիշո­ղու­թիւն մը ու­նե­նայ հայ­կա­կան Սփիւռքը, եթէ ունենայ ինքն իր յիշողութիւնը, եւ ինքն իր յիշո­ղու­թիւնը գոր­ծադրելու, յաւերժացնելու միջոցները, ամբողջ հարցը հոն է, արդէն իսկ։ Որով­հետեւ հակառակ պարագային՝ եթէ չունենայ յիշողութիւն, եթէ չունի յի­շո­ղու­թիւն (ներ­կա­յով խօսինք), եթէ չունի ու չունենայ տեսակ մը հաս­տատութե­նակա­նա­ցած յիշողու­թիւն մը, մտային ու ոգեկան յիշողութիւն մը, ինչ­պէ՞ս կը համարձա­կինք խօ­սիլ «Սփիւռք»ի մը մասին, ինչպէ՞ս Սփիւռքը կրնայ եւ պիտի կարենայ, պիտի հա­մար­ձա­կի, խօսիլ ինքն իր մասին, ինչպէ՞ս Սփիւռքի ինք­նա­ստեղծ եւ ինքն­իշխան մտածո­ղութեան մը ան­կա­րելիութիւնը պիտի կարենայ վեր­ա­ծուիլ կարե­լի­ութեան։ Ո՞ր մէկն էր 1963ի այդ գիրքը։ Կը կոչուէր Քաղաքը։ Ի դէպ, միայն այն ատեն չէ որ կը կոչուէր Քաղաքը։ Կը կոչուի միշտ Քաղաքը, այսօր ալ։ Բայց կա՞յ «այսօր» մը անոր համար։ Գիրքը են­թա­խո­րա­գիր մըն ալ ունէր, «Դիւցազներգութիւն մը», եւ ապահովաբար՝ քա­ղաքին ար­դիա­կան դիւցազներգութիւնն էր, ու Վահէ Օշա­կանի մտքին մէջ արդէն իսկ կամ տա­կաւին՝ Սփիւռքի դիւցազներգութիւնն էր[12]։ Գիր­քը քիչ ընթերցող ունէր, բա­ցա­յայտօրէն անոր արդիականութիւնը Պէյրութի ընթեր­ցող­նե­րու մարսողութեան ուժե­րէն վեր էր, բա­նաստեղծական լեզուին նկատ­մամբ բռնութեամբ ու բրտու­թեամբ կը վարուէր, ու հայերէն լեզուն երբեւիցէ այդպիսի բան չէր տեսած, խեղճը։ Եւ ամէն պարա­գա­յի՝ ո՞վ այսօր բանաստեղծութիւն կը կարդայ, այնպէս չէ՞։ Ըսենք՝ համալսարաննե­րէն դուրս, եւ նոյնիսկ համալսա­րան­ներէն ներս։ Կա՞յ ուրեմն «այս­օր» մը այդ գիր­քին համար, Սփիւռքի (եւ Ի. դարու հայութեան) կեդրոնական գիրքե­րէն մէկուն համար։ Կա՞ն ընթերցողներ որոնք սի­րէին զայն, կարդային կիր­քով, մեկ­նաբանէին, գրէին անոր մասին, իրենք զիրենք հասկնային անոր ընդմէջէն, յեղա­փոխուէին անոր յեղափոխութեամբ։ Յի­սուն տա­րին իսկ բաւական չէ ըստ երե­ւոյթին, որպէսզի գիրք մը ընկալուի, կ՚ու­զեմ ըսել՝ որ­պէսզի գտնէ հմայուած ընթեր­ցողներու շրջանակ մը, ընթերցողներու որոնք գիտ­նա­յին հեղինակին կործանարար ձեռ­նար­կութիւնը մէկ քայլ անդին տանիլ, կամ անոր մէջ փնտռէին իրենց փոր­ձա­ռու­թեան հա­մար լեզու մը ստեղծելու հնարա­ւո­րու­թիւ­նը։ Ճիշդ յիսուն տարի անցաւ այդ գոր­ծին տպուելէն ի վեր։ Սփիւռքի մեծա­գոյն գոր­ծերէն մէկն է, ըսի։ Յիսուն տարի։ Կէս դար։ Ու ո՛չ մէկը տակաւին չէ կարդացած զայն։ Բայց յիսուն տարին անգամ մը՝ փոր­ձառութիւնը կը փոխուի։ Ուրեմն ամէն սե­­րուն­դի փոփոխութեան, մենք՝ Սփիւռքի ընթերցողներս կամ Սփիւռքի բնակիչ­ներս, որ­պէսզի ըլլանք մենք զմեզ, արդեօք պէ՞տք է որ ետ-ետ երթանք գրակա­նութեան երկ­րա­բանական խորքերը այցելենք, որոնք նաեւ նախորդ սերունդներու փոր­ձառութեան երկրաբանական (եւ սերն­դա­բա­նական) խաւերն են։ Արդեօք նո՞յնն է ամբողջ աշ­խարհի երեսին։ Գիտեմ որ այդպէ՛ս է հայկական Սփիւռքի տարածքէն ներս։ Ըսի՝ «իրենց փորձառութեան համար լեզու մը ստեղծելու հնարաւորութիւնը»։ Բայց եթէ ամէն սերունդ յիսուն տարի ուշա­ցու­մով մօտենայ իր մտածողներուն եւ փորձա­ռու­թեան մը համար լեզու ստեղծած իր գործերուն, հոն ստեղծուած լեզուն արդէն իսկ պիտի ըլլայ անցեալ։ Ահաւասիկ ձեզի Սփիւռքի յատ­կանիշներէն մէկը, եւ Սփիւռքի սնանկութեան առա­ջին երե­սակը։ Երբեք չի գար ան ինքն իրեն հետ դէմ յանդիման, երբեք բան չի սորվիր ինքն իր մասին, ու երբ յայտնագործէ ինքն իր փոր­­ձա­ռու­թեան հան­գրուան­ներէն մէկը, մեծ գործի մը մէջ ծուարած, երբ երեւան բե­րէ հե­ղի­նակ մը որ իր գործին մէջ համադրած է իր ամե­նախորունկ փորձա­ռու­թիւնը, այդ յայտնագոր­ծու­թիւնը կը կա­տարուի միշտ անցեալ ժամանակով, երբեք ներկային մէջ, երբեք հոս եւ հիմա։ Այս հաշուով Սփիւռքը ինք­նահականեխիչ հի­ւան­դութիւն մըն է։ Որոշած է ներսէն ինքզինքը կործանել։

Ըսածս կը վերաբերէր Վահէ Օշականին, որպէս գրող եւ որպէս բանաստեղծ։ Պէտք է գալ անյապաղ տագնապի երկրորդ երեսակին։ Ժը­նե­ւի մէջ երբ կը խօսէի 2007ի Նո­յեմբերին, դիմացս նստողները մեծ մասամբ օտար էին, կ՚ուզեմ ըսել՝ Հայ չէին, ֆրանսախօս Ժընեւցիներ էին։ Վահէ Օշականի անունը իրենց բացարձակապէս ան­ծանօթ էր։ Իրենց կը խօսէի մէկու մը մասին որմէ գաղա­փար չունէին, ու չէին կրնար որեւէ գաղափար կազմել։ Ինչո՞ւ ոչ։ Որովհետեւ իր գործը, իր գործէն մաս­նիկ մը իսկ, չէր թարգմանուած ֆրանսերէնի, եւ անշուշտ որեւէ ուրիշ եւրոպական լեզուի, նոյնիսկ եթէ Վահէն ինքը տարիներով անգլիա­լե­զու հանդէս մը հրա­տա­րա­կած էր իր միջոցներով, Ռաֆթ անունով[13], ու նոյնիսկ եթէ իր Ահազանգը ինքն իր ձեռքով փորձած էր անգլերէնի թարգմանել ու անգլերէնով հնչեցնել, անգլիացի բա­նաս­տեղ­ծի մը օգնութեամբ։ Ոչինչ թարգմանուած է Սփիւռքի մեծ գրակա­նու­թե­նէն, այն գրա­կանութենէն որ մէկ, երկու, երեք սերունդի վրայ փորձած է լեզու մը ստեղ­ծել իր փորձառութեան համար։ Անուններ շարելու պէտք չունիմ։ Եւ ին­չո՞ւ։ Ինչո՞ւ ոչ­ինչ չէ թարգմանուած, որ կը նշանակէ՝ չէ մտածուած, չէ մեկնա­բանուած, չէ անցած ազգային ածուներու անտեսանելի սահմաններէն այնկոյս, չէ քսուած օտա­րին, չէ հրամցուած որպէս արժէք։ Որովհետեւ որպէսզի գրականութիւն մը թարգ­մանուի, նախ եւ առաջ պէտք է ճանչցուի այն անձերուն կողմէ որոնց ուղղուած է առաջին հեր­­թին։ Յոռի շրջանակ մըն է։ Սփիւռքի Հայերը չունին սեփական յի­շո­ղութիւն։ Չու­նին իրենք իրենց վրայ հայեացք մը որ ըլլար իրե՛նցը։ Չունին ակա­դեմական հաս­տա­տու­թիւններ։ Հե­տե­ւաբար իրենց բոլոր ուժերը կը սպառեն իրենք զիրենք ան­գիտա­նալու ճիգին մէջ (եւ Աստուած գիտէ թէ որքա՛ն ուժ պէտք է ինքզինք ան­գի­տա­նալու համար), փոխանակ իրենց ներկան ընդունելու, տեղաւորելու իրենց խե­լա­պա­տակէն ներս։ Պատաս­խա­նած եղա՞յ հարցումին։ Թարգմանելու համար իրենք զի­րենք, պէտք է նախ ճանչ­նա­յին իրենք զիրենք։ Բայց չեն կրնար ճանչնալ իրենք զի­րենք, տես­նել, սիրել, ըն­դու­նիլ ինչ որ են, եթէ ոչ թարգմանութեամբ։ Ահա­ւասիկ յոռի շրջանակը։ Անել վիճակ։ Ու սարսափելի յարակարծիք մը։ Այնքան անել, կար­ծէք, որ օրինակ հայերէնէ դէպի ֆրանսերէն միակ լուրջ թարգմանիչը որ ունինք այսօր Ֆրան­­սացի մըն է, անունը՝ Հերվէ Ժորժըլէն, զտարիւն Ֆրանսացի, որ վեր­ջերս թարգմանաբար հրա­տարակեց Արամ Անտոնեանի Այն սեւ օրե­րունը, ամենէն սարսռազդե­ցիկ գիր­քերէն մէկը որ երբեւիցէ գրուած ըլլայ հայերէն լեզ­ուով, ու այս տարի՝ Զա­ւէն Պի­պեռեանի Մրջիւն­ներու վերջալոյսը, արեւմտա­հա­յերէն գրուած ամե­նէն ուժով վէ­պերէն մէ­կը[14]։ Տար­օրինակ է, չէ՞։ Չմտայ տա­կա­ւին նիւթիս մէջ, եւ արդէն իսկ կրցայ բա­ցա­տրել թէ ինչո՛ւ Սփիւռքը չէր եւ չէր կրնար ըլլալ ինքն իր պատ­մու­թեան սեփա­կա­նատէրը, le sujet de son histoire, այնքան ատեն որ ինքզինքը միայն ու միայն թարգ­մանութեամբ սիրել կարենալու այս տա­րօ­րինակ բայց տրամա­բա­նական հոգե­բա­նու­թիւնը չյաղ­թահարէ, եւ չկարենայ օր մը օրինակ Վահէ Օշա­կա­նի Քա­ղա­քը հրամ­ցնել ֆրանսե­րէնով, Քաղաքը կամ որեւէ ու­րիշ գրական-բանաս­տեղծական գործ մը, այն գոր­ծե­րէն որոնք լեզու մը ստեղծած են փորձառութեան մը համար։

Վահէ Օշականի բանաստեղծական խօսքը չէ անցած իր ժամանակա­կից­նե­րուն, ու պայմանները չեն ալ ստեղծուած որպէսզի անցնէին յաջորդ սերունդին։ Բայց եթէ Սփիւռքի մէջ չի կարդացուիր, արդեօք գոնէ Հայաստանի մէջ կը կար­դա­ցուի՞։ Գի­տէք որ այդ հարցումին պատասխանը ժխտական է, ողբերգական ձեւով ժխտական։ Հա­յաստանի մէջ երբեք չէ կարդացուած ան, ո՛չ մէկ հետաքրքրութիւն ստեղ­ծած է, եւ ան­շուշտ որեւէ պարզաբանումի, մեկնաբանութեան, հետեւողութեան տեղի չէ տուած։ Եւ այս մէկը երկրաբանական ընթերցումի հարց մը չէ, թարգ­մա­նութեամբ ինք­զինք սիրելու յարակարծիքին հետ կապ ունեցող հարց մը չէ։ Երկրա­բանական ընթերցումը կ՚ենթադրէ ու կը ներգրաւէ մեր յարաբերութիւնը մենք մեզի հետ, սե­րունդէ սերունդ։ Թարգմանութեան յարակարծիքը կ՚ենթադրէ ու կը ներ­գրա­ւէ մեր յա­րա­բերութիւնը այլին հետ, այդ այլին՝ որուն Հայերը այնքան կը սիրեն «օտար» անունը փակցնել, կարծես թէ իրենք չըլլային օտարները, ու նախ եւ առաջ՝ իրենք իրենցմէ օտարուածները։ Բայց ահաւաիկ ուրիշ «այլ» մը, որ մենք չենք, որ օտարը չէ։ Երկիր մըն է, այսօր պետութիւն մը։ Այդ երկրին մէջ Վահէ Օշական չեն կար­դար, ո՛չ մէկը զինք հրամցուցած է իրենց, ո՛չ մէկը զինք սիրցուցած է իրենց։ Գի­տեմ, հա­զիւ սկսած են չափահաս դառնալ մտային գետնի վրայ, կամուրջներ ստեղ­ծել իրենց եւ ար­տաքին աշխարհին հետ, բարեկամութիւններ հաստատել։ Ութ­սուն տա­րի ուղե­ղային լուացում, կազմակերպուած սուտ, գաւառականութիւն, մշա­կու­թային կէթո­յականացում, մորթատակեայ սարսափ, ոստիկանութեան կողմէ հսկո­­­­ղութիւն, եւ գրաքննութեան կողմէ ոգեկան կրտում, ա՛յդ եղած է իրակա­նու­թիւ­նը։ Այո, բայց յետամնացութիւնը, ուղեղալուացումը իրենց մենաշնորհը չեն։ Սփիւռքի մէջ նոյն երեւոյթները ա՛լ աւելի համատարած են։ Եւ խորքին մէջ Սփիւռք ու Հա­յաստան շատ լաւ գիտցած են մէկը միւսին ուղեղային յետամնացութեան վի­ճակի մէջ պահել։ Տար­բերութիւնը այն է որ այդ «այլ»ը, որ երկիրն է Սփիւռքին համար, ինքը գիտցած է ըլլալ ինքն իր պատմութեան սեփականատէրը, ինքնիշխան որոշողը, le sujet de son histoire, այսինքն՝ ինքն իր պատմութեան, բայց անշուշտ նաեւ Սփիւռ­քի պատմու­թեան։ Ի՞նչ բանի հետեւանքն է, այս մէկը։ Բնականաբար՝ ազգայ­նա­կա­նութեան հե­տեւանքը, ԺԹ. դարէն ժառանգուած այդ ամօթալի ազգայ­նա­­կա­­նու­թեան, որ խորքին մէջ կ՚արգիլէ ու որեւէ մարդկային հաւաքականութեան մը պիտի արգիլէր ինքն իր պատմութեան ինքնիշխան որոշողը ըլլալը։ Ո՞ր մէկ ազ­գայ­նա­կանութիւնն է այս մէ­կը։ Ազգագրական ժողովուրդներու ազգայնա­կա­նու­թիւնն է անշուշտ։

Կարծես այս վերջին ըսածս կը կարօտի բացատրութեան։ Ու ահաւասիկ բա­ցա­տրու­թիւնը, Եդուարդ Սայիդի «արեւելաբանութեան» ընդմէջէն։ 1978ին լոյս տե­սած այդ գիրքը, Orientalism կոչուած, որ աներեւակայելի յաջողութիւն մը գտած է ակա­դեմա­կան շրջանակներէն ներս, անշուշտ չէ թափանցած տակաւին մեր ուղեղ­ներէն ներս։ Ուրեմն ի՞նչ էր Սայիդին արեւելաբանութիւնը։ Առաջին ակնարկով՝ Արե­ւելքին եւ Արեւելքի մշակոյթներուն վերա­ծումն էր գիտութեան առարկայի մը։ Գի­տութեան մը ծնունդն էր եւ գիտութեան մը առարկային ծնունդը միաժամանակ։ Ե՞րբ տեղի ունեցած է։ ԺԸ. դարու վերջին ու ԺԹ. դարու առաջին տաս­նա­մեակ­նե­րուն։ Սա­յիդէն տասը տարի առաջ, ի դէպ, Միշէլ Ֆուկոն նոյն երեւոյթը նկարա­գրած էր ճա­նաչողութեան (կամ իմացութեան) նոր կերպաւորումի մը անունին տակ, այդ կերպաւո­րումին որ երե­ւան կը բերէ, կը ծագեցնէ մարդը որպէս կերպար, մարդ­կային գի­տութիւններու մարդը, որ պիտի դառնար շատ արագ humanities-ի մարդը[15]։ Ան­շուշտ Ֆուկոն չէր գիտեր որ նկարա­գրա­ծը միաժամանակ արեւելաբանութիւնն էր, գաղա­փար չունէր օրիէնթալիզմի մասին։ Հասկնալու համար որ ա՛յդ էր պա­րա­գան, Սա­յիդին գիրքը պէտք էր, եւ այդ իսկ բաւական չէր, քանի որ Սայիդին Orien­t­alism գիր­քը ընդ­հանրապէս կարդացուեցաւ, եւ մինչեւ այսօր կը կարդացուի, յետ-գա­ղու­թա­­տի­րու­թեան հասարակ տեղիքներուն ընդմէջէն։ ԺԹ. դարու սեմին այդ նոր ծագած գի­տու­թիւնը բնական է՝ քաղա­քա­կան ուժով երանգ մըն ալ ունէր ինքն իր մէջ, քանի որ կը զուգադիպէր Արեւելքցին հպատա­կե­ցնելու, թէկուզ գիտութեան մը հպա­տակեցնելու կամեցողութեան։ Ատկէ բխած է Եդուարդ Սայիդի հատորին ամե­նէն դիւրին ու սո­վորական ընթերցումը, որ­պէս գաղութատիրական իշխանապե­տու­թեան մատնա­նշում։ Բայց արեւելաբանութիւնը միայն այդ չէր։ Նախ եւ առաջ ար­դի­ական իմաս­տով բանասիրութեան յայտնութիւնն էր։ Ի՞նչ է բանասիրութիւնը այդ վայր­կեանէն սկսեալ։ Բնիկին գիտութիւնն է։ Ո՞վ է բնիկը։ Բանասէրին արարածն է, այն մէկն է որ առար­կայի վերածուած է բանասէրին կողմէ։ Բայց անշուշտ «բնիկին գի­տու­թիւնն է» բա­նաձեւը իր հակառակ երեսն ալ ունի, հակառակէն կարդացուած։ Գիտու­թիւնը որ ունինք մենք բնիկին մասին։ Բայց նաեւ գիտութիւնը որ բնիկը ունի ինքն իր մասին։ Եւ այդ գիտութիւնը յստակ է որ ուրիշ բան չի կրնար ըլլալ, որպէս գի­տութիւն, քան թէ բանասէրինը։ Եւ ուրեմն բնիկը անկարելի է որ որեւէ ձեւով անկա­խանայ այդ գի­տութենէն որ զինքը առած է որպէս առարկայ, քանի որ ինքը այդ առար­կան է եւ ու­րիշ ոչինչ։ Ո՛չ միայն չի կրնար անկախանալ, այլեւ կը դառնայ ինքն իր առարկան եւ ինքն իր ինքնիշխան ենթական, բնիկ եւ բանասէր միեւնոյն ժա­մանակ։ Բանասիրու­թիւնը բնիկին գիտութիւնն է։ Երկու կողմերը զատորոշելի չեն։ Եւ այդպէս մէկ տասնամեակ բաւական եղած է որպէսզի Յոյները, Սերպերը եւ Հա­յերը, այսինքն 600 տա­րիէ ի վեր Օսմանեան լուծին տակ ապրող քրիստոնեայ ժո­ղո­վուրդները, ներանձնա­կա­նացնեն արեւմտեան հայեացքը, որ բանասիրական հա­յեացք մըն էր անխուսա­փե­լիօրէն, ու դառնան իրենք իրենց բանասէրները։ Ա՛յդ է արեւելաբանութիւն կոչուածը կամ կոչուելիքը։ Այդ ներ­­հա­յե­ցողութիւնն է, ինքնա­հայեցողութիւնը, բանասիրական հայեացքին ներանձ­նա­կանացումը։ Ատկէ ծագած է ազգային կոչուած բանասիրու­թիւ­նը, ինչպէս գի­տենք, ե՛ւ Յոյներուն, ե՛ւ Սեր­պե­րուն, ե՛ւ Հայերուն հա­մար ԺԹ. դարու երկրորդ տաս­­նա­մեակին — բանասիրական ու հնախօսական տաս­նա­մեակը ժողովուրդներու պատ­մու­թեան մէջ։

Ափոփեմ։ Արեւելաբան ճանաչո­ղու­թիւնը բնիկին ճանաչողութիւնն է, բնի­կին գի­տութիւնը։ Բնիկը չկայ այդ ինքնահայեցողական շարժընթացէն առաջ, այդ շարժ­­­ըն­թա­ցէն է որ կը բխի որպէս բնիկ։ Բնիկին կերպարը, որպէս այդ, ար­դիւնքն է ինք­նահա­յեցութեան։ Այսպէս է, ըսի, որ Արեւելքցին, այն որ Սայիդը Արեւելքցի կը կո­չէր, բայց խորքին մէջ՝ բնիկն էր, ուրիշ ոչինչ, կը դառնար ինքն իր առարկան ու հետե­ւա­բար ինքն իր ենթական, այսինքն ինքն իր պատմութեան ինքնիշխան որո­շողը։ Ուր­եմն պատմութեան ինքնիշխան որոշողը ըլլալու տարօրի­նակ գաղափարը ատկէ կու գայ, ու հոս է որ կ՚ուզէի բերել ձեզ։ Բնիկը որպէս բնիկ գիտութեան մը առարկան է, բայց նաեւ այդ գիտութեան եւ այդ պատմութեան ինք­նիշխան որոշողն է որպէս բա­­նասէր։ Երկուքը միաժամանակ։ Եւ ուրեմն բա­նասէր բնիկին կամ բնիկ բա­նա­սէրին ապշեցնող մօտիկութեամբ մըն է որ կը ծաւալի ինչ որ կը կոչենք ժո­ղո­վուրդ­ներու ազգա­յին երեւակայութիւնը[16], որ բնական է՝ ազգային ըլլալով նաեւ ազ­գայ­նական է, սկիզ­բէն իսկ։ Ազգայնականութիւնը բնիկին երե­ւոյթն է, անցե­լա­պաշտ ըստ էու­թեան։ Հոս հինգ վայրկեանի մէջ բացատրածս բա­ցա­տրուած է հարիւր էջով Բա­նասի­րութեան սուգը գիրքիս մէջ, որ լոյս տեսաւ ֆրան­սերէն լեզուով 2007ին, Le Deuil de la philologie վերնագրով, ու լոյս պիտի տես­նէ այս տարի ան­գլե­րէն լեզուով որպէս Mourning Philology, Ֆորտհամ համալ­սարանի հրատարակ­չու­թենէն[17]։ Ազ­գայ­­նու­թիւ­նը, ըսենք, բնիկին արժեւորումն է, բնի­կի մը որ վերջապէս ինքն իրեն կը վե­րա­դառ­նայ, ինքն իր գիտութիւնն ու գիտակ­ցութիւնը կը ստանայ շնոր­հիւ բանա­սիրական նայուածքի շրջանակային բնոյթին, ուր­եմն շնորհիւ իր հազարամեայ աւան­­­­դութեան ար­ժեւորումին, շնորհիւ իր իսկ պատմականութեան բա­ցայայ­տու­մին, բա­ցայայտում որ զինքը գիտակից կը դարձնէ գոնէ իր պատ­մու­թեան, բանա­սէրին միջոցաւ, եթէ ոչ իրապէս իր պատմա­կա­նու­թեան, իր պատմական էակ մը ըլ­լա­­լուն։ Եւ հետեւաբար ազգային ինքնութիւն ըս­ուածը, ինչպէս որ ան ստեղ­­ծուե­ցաւ ԺԹ. դա­րուն, իրապէս կրկնակի երե­ւոյթ մըն է, երկգլխանի ճիւաղ մը։ Բնիկը ինքն իր պատ­մութեան ինք­նիշ­խան որո­շողն է, այո, բայց ինքնիշխան որո­շողն է միայն ու միայն որովհետեւ բանա­սէր պատմագէտին առարկան է։ Եւ կայ աւե­լին, քանի որ ԺԹ. դարու այդ երեւոյթը յաջողած է ինքզինքը պար­տա­դրել որ­պէս մշա­կու­­­թա­յին ու հաւաքա­կան գոյութեան միակ տեսակը, միակ եղանակը։ Ուրիշ բան ըլ­լալ կա­րելի չէր։ Ստիպ­ուած էինք այդ հնախօսական եւ ինքնահայե­ցա­կան ճա­ռա­բա­նութեան ըն­դունիչները ըլլալու, մինչեւ իսկ քարոզիչները, ԺԹ. դա­րու ըն­թաց­­քին, դարուն մէկ ծայ­րէն միւսը, պատմական ու աշխարհագրական հնա­խօ­սու­թեան փուլին, յետոյ ինքնազգագրական ընդհանուր շարժընթացին ընդ­մէ­ջէն, վեր­ջապէս գեղա­գի­տա­կան ինք­նակերտումի ուտո­պիա­ներուն ընդմէջէն։ Չեմ ման­րա­մաս­ներ։

Իսկ ի՞նչ կապ ունի այս ամբողջը Սփիւռքին հետ։ Բայց բացայայտ չէ՞ որ այս ազ­գայնա­կա­նու­թիւնը որուն մէջ թաթխուած ենք, որուն զոհերն ենք ու հրա­հրողները, նախ ԺԹ. դարուն տեղի ունեցած ազգին երեւակայական գիւտին տոկ­մային երեսակն է։ Եւ բա­­ցայայտ չէ՞ որ այդ գիւտին եւ այդ տոկմային որպէս հետե­ւանք չունինք ո՛չ մէկ ինքնա-ար­տայայտութեան միջոց որպէս հաւաքականութիւն, եթէ ոչ հաւաքուած հա­ւա­քա­կա­նութեան (գաղափարին) հետ կապակցութեամբ։ Այլ խօսքով, եւ պարզ ար­տայա­յտուելով, տարագրութեան մէջ անկարելի է որ ըլլայ հա­րազատ ինքնա-ար­տա­յայ­տութիւն։ Բնիկն է իր պատմութեան ինքնիշխան որո­շո­ղը։ Սփիւռքը չի կրնար ըլլալ։

5

Ուրեմն չորս երեսակ եւ չորս յարակարծիք։ Չորսն ալ «բնիկ»ին յարա­կար­ծիքներն են խորքին մէջ, չորրորդը աւելի բացայայտ կերպով։ Վերնագրեր տանք անոնց. Ինք­նացումի, Օտարութեան, Երկրին եւ Երկգլխանի հրէշին երեսակներն են։ Ամէն մէկուն մէջ կայ ան­յաղ­թա­հարելի հակասականութիւն մը։

1) Առաջինին մէջ, հակասականութիւնը կը կայանայ Սփիւռքի ապշեցուցիչ ան­գի­տացումին մէջ ինքն իր մասին, անգիտացում որուն հետեւանքը միայն այն կրնայ ըլլալ որ ինքն իր փորձառութեան համար լեզու մը ստեղծող ամէն մէկ սերունդ, կը կար­դացուի (եթէ երբեւիցէ կարդացուի) յիսուն տարի ետքը միայն, եւ ուրեմն իր ստեղծած լեզուն կը լսուի միայն անցեալ եղանակով, երբեք ներ­կա­յով։ Սփիւռքի մէջ ներկայով ընկալում մը անհնար է ըստ էութեան։ Ամէն հեղինակ, իր գրած պա­հուն իսկ, յետ-մահու թագաւորութեան սպասարկողն է։ Գիտէ որ յիսուն տարի վեր­ջը պիտի կարդացուի, յետ-մահու, երբ իր ստեղծած լեզուն այլեւս պատ­մական ար­ժէք պիտի ունենայ միայն նոր հասնող սերունդին համար։ Ստեղծուածը միշտ ան­ցեալ է, անցեալ ըլլալու դատապարտուած է, անցեալ մը որ երբեք ներկայ չէ եղած։ Ամէն հեղինակ, սկիզբէն իսկ, յետ-մահու հեղինակ մըն է։

2) Երկրորդ երեսակին՝ ի՞նչ էր յա­րակարծիքը։ Այն էր որ պէտք է թարգմանել, բայց գրականութիւն մը կրնայ թարգ­մանուիլ միայն եթէ նախ ճանչցուի, սիրուի, բայց քա­նի որ չենք կարդար մեր աչ­քերով, կը կարդանք այլին փոխանորդ աչքերով, կրնանք ճանչնալ ու սիրել մի­միայն ինչ որ արդէն իսկ թարգմանուած է։ Կը ճանչ­­­նանք միայն թարգման­ուածը։ Հետեւաբար արդէն իսկ թարգմանուածը միայն կրնանք թարգմանել։ Յո­ռի շրջանակ։ Թարգմանելու համար, պէտք է թարգ­մանած ըլլալ։ Կը հասկնա՞ք հոս նկարագրածս։ Այն է՝ ինչ որ անգլերէն հո­գե­բուժ­նե­րը կը կոչեն double-bind, բաց դու­ռը դէպի խելագարութիւն։

3) Երրորդ երեսակը. հոս յարա­կարծիքը այն է որ Սփիւռքի մէջ տպուած ո՛չ մէկ գիրք կրնայ մուտք գործել Հայաստան կոչուած երկրի սահմաններէն ներս, չի կրնար մտնել բնիկին խելապատակէն ներս։ Բնիկին համար դուրսէն եկածը մաս չի կազ­մեր իր փորձառութեան։ Ու մենք կը շա­րու­նակենք մտածել բնիկի դիտան­կիւ­նէն։

4) Եւ ահա­ւա­սիկ հիմա չորրորդ երեսակը եւ չորրորդ յարա­կար­ծիքը, բնիկին յա­րակարծիքը, այն մէկուն որ իր պատմականութիւնը ստացած է շնորհիւ բա­նա­սէրին, եւ իր պատ­մութեան ինքնիշ­խան որոշողն է, այո, բայց միայն ու միայն որով­հետեւ միեւնոյն ժամա­նակ այդ պատմութեան օրէնքները որպէս գիտութիւն շրջա­գծող ու արտագրող բա­նա­սէրին առարկան է։ Հո՛ս է որ ամենէն հատու կերպով՝ գործ ունինք անյաղթահարելի յարակարծիքի մը հետ, զոր պիտի կոչենք «երկգլխանի հրէշ»ին յարակարծիքը։

*

Վահէ ՕշականիՔառուղի հատորէն (1971).

………..

Այս ինչ ազգ է աստուած իմ

իր լորձունքով արբեցած, ինքն իր կեանքով գիջացող

սիրտը դրած միջազգային աճուրդի

լալկան… լալկան

հին մէզ հոտող վերմակին տակ կծկուած

որբանոցի տնտեսուհին կարօտնալով ու կարծելով հայրենիքը սիրել.

Պէյրութ Փարիզ ճամբան չ՚անցնիր Հայաստանէն

Հայաստանի նեխած ու թաց կարօտէն

այլ կը կտրէ մեծ պողոտան պայքարներու աշխարհին

չոր աչքերով ու ջիղերով, չար անհամբեր ու ջղային մարդկութեան։


[1] Առաջին երկու հանդիպումներու զեկոյցները հաւաքուած են հատորով։ Վեր­նա­գիր՝ La Strut­tura negata. Cultura armena nella diaspora, 1 եւ 2, Միլանօ, 1979 եւ 1981։ Առա­ջի­նը են­թա­խորագիր չունի։ Երկրորդին ենթախորագիրը ֆրանսերէն է. In­fra­­struc­ture de la cul­ture armé­nienne dias­po­rique. La culture: mouvement socio-cul­tu­rel ou struc­ture fi­gée (Սփիւռ­քեան հայ մշա­կոյթի են­թակառոյցը։ Մշակոյթը. ընկե­րային շար­ժո՞ւմ թէ քա­րա­ցած կառո՛յց)։

[2] Գիտաժողովը տեղի ունեցած է 1984ին։ Զեկոյցներու հաւաքածոն (մեքենագիր ու բազմագրուած) լոյս տեսած է 1986ին, այն օրերուն երբ նախատեսուած հանդիպումներու շարքին՝ երկ­րոր­դը կը գումարուէր։ Հատորին խմբագիրն էր Խաչիկ Թէօլէօլեան։ Տե՛ս իմ «Արդիական հարցեր, բացայայտ հարցումներ» յօդուածս, Յառաջ, Փարիզ, Հոկտ. 11էն Նո­յեմբեր 7, 1986։

[3] Վահէ Օշական, Քառուղի, Պէյրութ, 1971, հեղինակային հրատ., Վահէ Պարսումեանի նկարներով։ «Պէյրութ Փարիզ»ը մատչելի է այսօր Կայաններ հատորին մէջ, որ Գր. Պըլ­տեա­նի խմբագրութեամբ՝ կը հաւաքէ Վահէ Օշականի բանաստեղծական արտադրութենէն լայն հատուած­ներ (Խաչենց-Փրինթինֆո, Երեւան, 2017), էջ 199-201։

[4] Sthatis Gourgouris, Does Literature think? Literature as Theory for an Antimythical Era (Գրականութիւնը կը մտածէ՞։ Գրականութիւնը որպէս տեսաբանութիւն հակա-առաս­պե­լա­կան ժամանակաշրջանի մը համար), Stanford Univ. Press, 2003։

[5] Anna Barseghian, Stefan Kristensen, Arménographie, MétisPresses, Ժընեւ, 2011։

[6] Այս ամբողջը վերստին բացատրուած է հոս 4րդ եւ 5րդ բաժիններով, աւելի հա­մա­պարփակ եւ աւելի հանգամանաւոր կերպով։ «Արեւելաբանութիւն» բառը կը թարգմանէ Եդուարդ Սայիդի orientalismը։ Իսկ «ինքնահայեցողական նմանակութիւն» արտայայ­տու­թիւնը կու գայ ուղղակի Ստաթիս Կուրկուրիսէն, անգլերէն՝ autoscopic mimicry, տե՛ս Stathis Gourgouris, Dream Nation: Enlightenment, Colonization, and the Institution of Modern Greece (Երազային ազգ։ Լուսաւորութիւն, գաղութատիրութիւն եւ արդիական Յունաս­տա­նի հաս­տա­տումը), Stanford Univ. Press, 1996, եւ այդ լուսաւոր գիրքին մէջ մասնա­ւո­րա­բար՝ 4րդ գլուխը՝ The Punishment of Philhellenism (Յունասիրութեան պա­տիժը)։

[7] Այսինքն՝ «Մէկ բեւեռէն միւսը։ Վահէ Օշական Սփիւռքի բնակութեան, պատկեր­ներուն եւ ներքին բնագաւառներուն մասին»։ Հարցազրոյցը վարողը (եւ անգլերէնի թարգ­մանողը) Իշխան Ճինպաշեանն էր։

[8] «Գրական հռչակագիր»ը կարելի է կարդալ այսօր վերոյիշեալ Կայաններ հատորին մէջ (էջ 5-16)։ Թուական մը կը կրէ՝ 18 Դեկտ. 1990։ Կը յիշեցնէ ատկէ տասը տարի առաջ գրուած ուրիշ հանգանակ մը, որպէս հաւաքական արտայայտութիւն պատրաստուած բայց անտիպ մնացած «Վաղուան համար»ը (որ պէտք չունէր վաղ­ուան սպասելու, հռչակելու հա­մար մտքի ազատագրումը եւ Սփիւռքի հա­կասական ինքն­իշխանութիւնը)։ 2013ին զարմա­նա­լի շփոթ մը կար մտքիս մէջ երկուքին միջեւ։ Սրբագրեցի։

[9] AIM, Լոս Անճելըս, Յուլիս 1991, էջ 18։ Այս տողերը ունէին հայերէն բնագիր մը, զոր Իշխան Ճինպաշեան վերջերս դրաւ տրամադրութեանս տակ (Օգոստոս 2020)։ Շարա­դրան­քին մէջ կը պահեմ սակայն 2013ի յետադարձ թարգմանութիւնս։

[10] Եւ քանի որ շեշտուած վիճաբանական երանգ մը կայ Վահէ Օշականի խօսքերուն մէջ, ընթերցողը կը հրաւիրեմ այդ վիճաբանութեան միւս երեսին ամենէն ազդու եւ ամենէն թթու արտայայտութեան վրայ աչք մը նետելու։ Տե՛ս Սերգէյ Սարինեան, «Մինչեւ ե՞րբ եւ մինչեւ ո՞ւր», Գրական թերթ, 15-31 Մայիս 1998, ուր յօդուածագիրը կ՚անդրադառնայ ի միջի այլոց Վահէ Օշականի դրոյթներուն։

[11] Եւ հիմա, այս տողերը գրելէն եօթը տարի ետքը, կ՚անդրադառնամ որ կար ուրեմն Վահէ Օշականի մօտ հակա-ռուսոյական երանգ մը, որ կ՚արձագանգէ Նիցչէի հակա-ռու­սո­յականութեան, նոր որակի ինքնիշխանութեան մը ի խնդիր, ո՛չ թէ ապաքաղաքական, այլ շեշտօրէն հակա-քաղաքական։ Այս մասին՝ տե՛ս իմ «Ֆրի­դրիխ Նիցչէ՝ վասն ինքնիշ­խա­նու­թեան» փորձագրութիւնը, զետեղուած Նիցչէի Դերաքրիս­տոսը հատորին (Ինքնագիր, Երե­ւան, 2017) վերջաւորութեան։

[12] Այս մասին, եւ Վահէ Օշականի բանաստեղծութեան մասին ընդհանրապէս, տե՛ս իմ «Շշուկներ Վահէ Օշականէն» ուսումնասիրութիւնս, գրուած 1984ին, Խուճապ վերնագրուած հատորին հրատարակութենէն ետք, բայց լոյս տեսած տասը տարի ետքը միայն, Հասկ Հայա­գի­տա­կան Տարեգիրքին մէջ (Անթիլիաս, 1994ի համարով, հրա­պա­րակ իջած 1995ին, Իշխան Չիֆթ­ճեանի խմբագրապետութեան երջանիկ օրերուն), կ՚ենթադրեմ՝ որովհետեւ դիմա­դրու­թիւն կար ու կղպանք մը պէտք է նախ բեկանուէր։

[13] Raft, A Journal of Poetry and Criticism, որմէ իմ հաշիւովս՝ 12 հատոր լոյս տեսած են, վերջինը 1998ին։ Վահէ Օշական զայն կը խմբագրէր Ջոն Կրեփինին հետ։

[14] Տե՛ս Aram Andonian, En ces sombres jours, trad. Hervé Georgelin, MétisPresses, Genève, 2007, Zavèn Bibérian, Le Crépuscule des fourmis, MétisPresses, 2012։ Նոյն թարգ­մանիչէն եւ նոյն հրատարակիչին մօտ ունինք նաեւ Պիպեռեանի Լկրտածը (La Traînée, 2015) եւ Անտոնեանի քիչ ծանօթ «Աքսորի ճամբուն վրայ» (Sur la route de l’exil, suivi de “Dans ce feu infernal”, 2013)։ Այս վերջին գիրքը լոյս տեսած է Ժանին Ալթունեանի յառա­ջա­բանով եւ Ռէմոն Գէորգեանի վերջաբանով։ Ունինք այսպէս թարգմանիչի պատկառելի ար­տադրութիւն մը, որ երբեք չէ արժանացած պատշաճ ճանաչումի եւ ընդունելութեան։

[15] Խօսքը հոս անշուշտ Միշէլ Ֆուկոյի Les mots et les choses: Une archéologie des sciences humaines (Բառեր եւ իրեր։ Մարդկային գիտութիւններու հնախօսութիւն մը) գիր­քին մասին է, 1967ին լոյս տեսած (անգլերէն թարգմանութիւնը, The Order of Things: An Ar­cheology of the Human Sciences, հազիւ երեք տարի վերջը՝ 1970ին)։ Տե՛ս մանաւանդ վեր­ջին երեք գլուխները։ «Երկգլխանի հրէշ»ը երեւան կու գայ 9րդ գլուխին մէջ։

[16] Կարծեմ «ազգային երեւակայութիւն» արտայայտութիւնը ակադեմական շրջանակ­նե­րէն ներս քաղաքացիական իրաւունք ստացած է Պենետիքթ Անտերսընի հռչա­կաւոր գիր­քով՝ Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nation­alism (Երեւակայուած համայնութիւններ։ Մտորումներ ազգայնականութեան ծագու­մին եւ տարածումին մասին, առաջին հրատ.՝ Verso, Լոնտոն, 1983, վերջին վերափոխուած հրատ.՝ 2006)։

[17] Տե՛ս Marc Nichanian, Le Deuil de la philologie, MétisPresses, Ժընեւ, 2007, եւ Mourn­ing Philology, transl. Jeff Fort, J.M. Goshgarian, Fordham Univ. Press, Նիւ Եորք, 2014։

 

Նյութի աղբյուրը՝ https://inknagir.org/?p=10026

 

 

 


Schreibe einen Kommentar

Deine E-Mail-Adresse wird nicht veröffentlicht. Erforderliche Felder sind mit * markiert