Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի շեմին Մեդիամաքսը հարցազրույցների շարք է սկսում Հայաստանի եւ Սփյուռքի մտավորականների հետ:
Փորձելու ենք տարբեր կարծիքներ հավաքել այն մասին, թե արդյո՞ք Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը կարող է որոշակի «նոր սկիզբ» դառնալ հայության համար: Ցանկանում ենք նաեւ այս շարքի միջոցով վերլուծել Հայաստանի եւ սփյուռքի հարաբերությունները, հասկանալ հնարավորություններն ու մարտահրավերները:
Այսօր մեր զրուցակիցն է պատմաբան Ժիրայր Լիպարիտյանը, ով 1990-ական թվականներին Հայաստանի առաջին նախագահ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի գլխավոր խորհրդականն էր:
– Պարոն Լիպարիտյան, ի՞նչ է լինելու 2015 թ. ապրիլի 25-ին: Արդյո՞ք մեր սպասելիքները Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցից չափազանցված չեն:
– Մտավախություն ունեմ, որ 2015 թվականի ապրիլի 25-ին մենք մի քիչ հուսախաբված կարթնանանք: Պետությունը եւ տարբեր կազմակերպությունները խոսում են մեծ ծրագրերի եւ միջոցառումների մասին, որոնց մանրամասները տակավին հայտնի չեն, բայց ինձ թվում է, որ անելու են նույնը, ինչ ամեն տարի, պարզապես ավելի մեծ ծավալով, որը, սակայն, որակական փոփոխության չի բերի:
Մտահոգիչ է նաեւ տպավորությունը, որ այդ ամենը մենք հիմնականում օտարների համար ենք անում եւ բուն հարցի մասին չենք մտածում: Իրականում Ցեղասպանության հետ կապված մեծ գործ ունենք անելու, բայց հոգեբանորեն կենտրոնացած ենք միջազգային ճանաչման հարցի վրա: Որակական փոփոխություն կլինի այն ժամանակ, երբ ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ մտցնենք Ցեղասպանության հարցում եւ որոշ ժամանակ մոռանանք միջազգային ճանաչման մասին:
Անձնապես ինձ համար այլեւս կարեւոր չէ` Օբաման կամ Մերկելը կճանաչեն Ցեղասպանությունը, թե ոչ: Վիրավորական եմ համարում, որ մենք պետք է ջարդի, Ցեղասպանության ենթարկվենք ու հետո մուրացկանի նման գնանք ճանաչում ուզենք:
Օտարների ճանաչմանը ենթակա լինելը նշանակում է ուրիշների ասածին կամ չասածին պատանդ լինել եւ մեր ապագան, հոգեբանական եւ մտավոր անկախությունը կապել ուրիշի հետ:
Եթե Օբաման «ցեղասպանություն» բառը գործածի, ես պետք է երջանի՞կ լինեմ, իսկ եթե չգործածի, մեկ տարի եւս տխու՞ր լինեմ: Կարեւոր է Ցեղասպանությունը չմոռանալ, բայց միաժամանակ Ցեղասպանության կախվածությունից ազատ լինել՝ որպես քաղաքականապես անկախ մտածող ու մտավոր ուժերի զարգացումը գնահատող ժողովուրդ:
Ինձ համար իսկապես կարեւոր չէ այդ մարդկանց կարծիքը իմ պատմության, իմ ժողովրդի այդ մեծ հարցի մասին: Իրենք չէ, որ պետք է որոշեն իմ ժողովրդի պատմությունը, եւ իրենցից կախված չէ իմ քաղաքական հասունությունը:
Պետք է մտածենք, թե մեր ցեղասպանագիտության մեջ ի՞նչ բացթողումներ կան, ի՞նչ կա, որ այնքան էլ լավ չգիտենք: Քանի՞ ցեղասպանագետ ունենք Հայաստանում եւ Սփյուռքում, ովքեր օտար լեզուներ գիտեն`ներառյալ օսմաներենը: Մասնագետներ են պետք, որոնք կփորձեն պատասխանել ոչ միայն այն հարցին, թե Ցեղասպանությունն ինչպե՞ս է եղել, այլեւ` ինչո՞ւ է եղել եւ ինչպե՞ս հնարավոր դարձել: Պատմության ընթացքում եղել են ու այսօր էլ կան ռեժիմներ, որոնք ցանկանում են այս կամ այն ռասայական կամ կրոնական հարցը լուծելու նպատակով բնաջնջել իրենց ենթակա ժողովրդին։ Սակայն նրանք միջոցներ կամ պայմաններ չունեն նման բան իրականացնելու համար։ Ինչո՞ւ դա ստացվեց Օսմանյան կայսրության մեջ՝ այդ պետության գոյության վերջին տարիներին։
Ցեղասպանագիտությամբ զբաղվող երիտասարդներ կան, սակայն քիչ են, եւ նրանց մեծ մասի մակարդակն էլ բավարար չէ միջազգային ասպարեզում պատշաճ ներկայանալու համար: Մինչդեռ մեր գիտության առողջ եւ հաստատուն լինելու դեպքում միջազգային ճանաչման հարցը կհեշտանա: Դա եղավ նախորդ սերնդի հետ, երբ Ցեղասպանության խնդիրը սիրողական մակարդակից փոխանցվեց պրոֆեսիոնալ պատմաբաններին եւ գիտնականներին: Դա առաջին սերունդն էր, եւ հիմա պետք է երկրորդ, երրորդ սերունդներ պատրաստենք, սակայն չեմ տեսնում, որ դա արվում է:
Մեզ պետք է նաեւ միջազգային մակարդակի զուտ գիտական հաստատություն, որը միայն այդ հարցերով կզբաղվի: Ցավոք, նման կառույց չունենք: Երեւանում ունենք Ցեղասպանության ինստիտուտ-թանգարանը, որի միջոցները շատ սահմանափակ են, եւ այնտեղ աշխատողների թիվը շատ քիչ է: Պետք է այնպիսի աշխատանք տարվի, որը կընդգրկի Սփյուռքի գիտնականներին, որոնք շատ ավելի առաջ են գնացել այս բնագավառում, քան Հայաստանի գիտնականները:
Կարծում եմ, մեր պարտքը Ցեղասպանության զոհերի առջեւ պետք է լիներ այս հարյուրամյակի գործածումը որակական առումով մեկ քայլ առաջ գնալու համար:
– Հայաստանում եւ Սփյուռքում երկու հակադիր կարծիքներ կան: Մի մասն ասում է, որ մենք շարունակում ենք ապրել զոհի հոգեբանությամբ, ինչը չի կարող պայմաններ ստեղծել ավելի լավ ապագայի համար: Մյուս մասը պնդում է, որ, եթե մոռացության մատնենք մեր անցյալը, առհասարակ ապագա չենք ունենա:
– Նախ՝ մենք պետք է հասկանանք, ո՞րն է Ցեղասպանության դերը մեր այսօրվա եւ վաղվա քաղաքականության մեջ: Ինձ համար հիմնական հարցը սա է:
Ի՞նչ ենք ուզում մեր ապագայի համար՝ դա է պետք որոշել: Անցյալի պատմությունը ճանաչել, դասեր քաղել ու ապագա կերտե՞լ, թե՞ անընդհատ փորձել պարզել, թե Ցեղասպանությունն ի՞նչ դեր ունի Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ մեր հարաբերություններում, ու, հետեւաբար, անցյալն ու ապագան շփոթել կամ հավասարեցնել։
Այսինքն, պետք է հասկանանք, թե Ցեղասպանությունն ինչ տեղ ունի քաղաքական դիսկուրսի մեջ: Տակավին չենք ել փորձել պարզել, թե մեր մտածելակերպի մեջ ո՞րն է կապակցությունը ցեղասպանակենտրոն մտածողության ու անկախության կորստի միջեւ։ Նրանք սերտորեն շաղկապված են։
– Հաճախ կարելի է լսել այն տեսակետը, որ Ցեղասպանությունն այն միավորող ուժն է, որի շուրջ կառուցված է հայկական Սփյուռքը, եւ որ 100-րդ տարելիցից հետո այդ գործոնը աստիճանաբար կորցնելու է իր նշանակությունը: Համաձա՞յն եք այդ տեսակետի հետ:
– Համաձայն չեմ: Իսկապես, թյուր կարծիքը կա, որ Սփյուռքի կառույցները խմբված են Ցեղասպանության հարցի շուրջ: Բայց մենք Ցեղասպանությունից առաջ էլ Սփյուռք ունեինք՝ Ամերիկայում, Ռուսաստանում, Իրանում, Մերձավոր Արեւելքում: Շատ տեղերում մենք արդեն 4-5 սերունդ հայեր ունենք:
Իհարկե, ամենամեծ ալիքը Ցեղասպանությունը վերապրողներն էին, բայց նրանց ինքնության հարցում որոշիչը Ցեղասպանության հարցը չէր: Դա մեզ փորձում էին հավատացնել մեր կուսակցությունները եւ քաղաքական կառույցները, բայց կարող եմ վստահեցնել, որ մինչեւ 1950-1960-ական թվերը ինքնության հարցը Ցեղասպանության հետ կապված չէր:
Երբ 1950-ականներին Լիբանանում դպրոց էի գնում, Ցեղասպանությունը միայն ապրիլի 24-ի հոգեհանգիստն էր եկեղեցում, եւ դրանում քաղաքական բովանդակություն չկար: Մեր ընտանիքներում խոսում էին այդ մասին, բոլորն իրենց պատմություններն ունեին, բայց դա քաղաքականացված չէր, եւ միավորողը դա չէր: Միավորողը հայապահպանման հարցերն էին՝ դպրոցների, եկեղեցիների գոյությունը: Միեւնույն ժամանակ, մինչեւ 1960-ականները «մեծ հարցը» Սփյուռքում այն էր, թե դու Սովետական Հայաստանի հե՞տ ես, թե՞ դեմ ես, կոմունիզմի գաղափարներն ընդունո՞ւմ ես, թե՞ չես ընդունում:
Հետագա տարիներին ավելի դյուրին եղավ Ցեղասպանությունը կապել ինքնության հետ: Իմ կարծիքով, դա դժբախտություն էր, որովհետեւ այլընտրանքներ առաջ եկան՝ Ղարաբաղյան շարժումը, 1988-ի երկրաշարժը, Հայաստանի անկախությունը:
Փաստ է, որ անկախ Հայաստանն իր գոյությամբ շատ ավելի գործ արեց հայապահպանման համար, քան Սփյուռքի նախկինում գործադրած բոլոր ջանքերը: Հիմա շատ տարբեր սփյուռք ունենք, եւ Հայաստանը հայապահպանության եւ միավորելու գործն է կատարում եւ, հուսանք, կշարունակի կատարել՝ անկախ նրանից, թե պետությունը ճիշտ քաղաքականություն ունի Սփյուռքի նկատմամբ, թե ոչ:
Ինքնության հարցը մշտապես փոփոխվող է: Նոր սերունդը միշտ նոր ձեւեր է գտնում այն արտահայտելու համար: Ոմանք կարծում են, թե Հայաստանը կարող է կործանվել, բայց Սփյուռքը կապրի: Այդ կարծիքին համաձայն չեմ. Սփյուռքը կարող է ապրել, բայց առանց Հայաստանի Սփյուռքը ընդամենն էթնիկական փոքրամասնություն է տարբեր երկրների մեջ: Սփյուռք լինել` նշանակում է չլինել այնտեղ, որտեղ ժամանակին էիր կամ այսօր պիտի լինեիր: Այսինքն` ինչ-որ կապ կա քո եւ Հայրենիքի միջեւ: Դա նշանակում է որոշ արժեքների համադրում. եթե դու որպես Սփյուռք զարգանաս, Հայաստանն էլ կզարգանա: Եթե Հայաստանը չունենանք որպես հիմք, Սփյուռքը շատ բան կկորցնի:
– Որ՞ն է այսօր գլխավոր թերացումը Հայաստանի եւ Սփյուռքի հարաբերություններում: Ի՞նչ պետք է անել, որպեսզի Հայաստանը հայերի համար դառնա այնպիսի ավետյաց երկիր, ինչպիսին Իսրայելն է հրեաների համար:
– Վստահ չեմ, թե այսօր Իսրայելն ամեն հրեայի համար ավետյաց երկիր է: Շատ հրեաներ Ամերիկայում այսօրվա Իսրայելին դեմ են: Դեմ են նրա կառավարությանը եւ միլիոնավոր պաղեստինցիների նկատմամբ տարվող քաղաքականությանը: Նրանք, ովքեր համաձայն չեն այս կառավարության հետ եւ հույս չեն տեսնում, հեռանում են Իսրայելից: Բայց որ Իսրայելը շատ ավելի կազմակերպված քաղաքականություն ունի, դա կասկածից վեր է:
Ինչ վերաբերում է Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններին, այո, Սփյուռքը միավորված չէ եւ ոչ էլ պետք է լինի միավորված այն իմաստով, որ բոլորը նույնը մտածեն: Բայց պետք է ինչ-որ մեխանիզմ կամ հարթակ ստեղծված լիներ, որը կներկայացներ Սփյուռքի կարծիքները: Սփյուռքը պետք է կարողանար քննարկումներ կազմակերպել, որոնց արդյունքում կստեղծվեր միասնական ներկայացուցչություն, որի միջոցով կարելի կլիներ խոսել Հայաստանի ղեկավարության հետ: Մի քանի փորձեր եղան, բայց անարդյունք, քանի որ Սփյուռքի մեր կազմակերպությունները կարծում են, թե հայ ինքնությունը կամ մշակույթը եւ նույնիսկ Ցեղասպանությունը սեփականաշնորհված ապրանք է: Այսինքն, այստեղ տիրապետում է կազմակերպական ինքնությունը։
Հայաստանի կառավարությունն էլ դժվարանում է Սփյուռքին ասել՝ ինչ անել: Երբ Լեւոն Տեր-Պետրոսյանի ժամանակ աշխատում էի Հայաստանում, մեկ օրվա մեջ մի քանի տարբեր ղեկավարներ եկան, եւ յուրաքանչյուրը Սփյուռքի անունից խոսելով, ասաց՝ «Սփյուռքը սա է պահանջում, որ անեք», եւ յուրաքանչյուրը մյուսին հակառակ միտք արտահայտեց:
Հայաստանի կառավարության մոտ էլ այսօր, կարծես, վերադարձել է սովետական շրջանի քաղաքականությանը. եթե իմ հետ ես, քեզ շքանշան կտամ: Կարծում են, Սփյուռքի գործարարներին կամ արվեստագետներին շքանշան տալով ամեն ինչ կվերջանա: Իսկ Սփյուռքում կարող ես սոված համալսարան ավարտել եւ մեծ արվեստագետ դառնալ, բայց ոչ ոք քեզ կարեւորություն չի տա, մինչեւ օտարները քեզ չճանաչեն: Այդ ժամանակ շքանշան կտան եւ կօգտվեն քո կապիտալից՝ առանց որեւէ բան ավելացնելու:
Սփյուռքի հոգեբանությունն էլ համապատասխան է:
Հայաստանը կարող է արժեքներ եւ ինստիտուտներ ստեղծել, ուր իսկապես այդ համագործակցությունը տեղի կունենա: Ռոբերտ Քոչարյանի ժամանակ մի հայտնի գործարար նախագահին ասաց. «Կուզեմ Հայաստանում ներդրում կատարել, բայց վստահություն չունեմ, ի՞նչ երաշխիք կա»: Քոչարյանն էլ պատասխանեց. «Ես եմ երաշխիքը»: Բայց դա պետական մոտեցում չէ: Երաշխիքը պետք է լինի օրենքը, ինստիտուտները: Այսօր դու նախագահ ես, վաղը՝ նախագահ չես: Կամ էլ վաղը, եթե այդ մարդը քո մասին մի վատ բան ասի, կարող ես իրենից բիզնեսը վերցնել: Պետք է ինստիտուտներ ստեղծվեն, որոնք նախագահից կախված չեն:
Հայաստան-Սփյուռք կոնֆերանսներում Հայաստանի իշխանությունները վախենում են այդ հարցերը արմատական ձեւով դնել եւ հրավիրում են այն մարդկանց, ովքեր պատրաստ են ելույթներ լսել առանց արմատական քննարկումների:
– Երբեմն խոսվում է նաեւ այն մասին, որ Սփյուռքը այս տարիների ընթացքում կարող էր դեր խաղալ Հայաստանի ժողովրդավարացման գործում եւ այդ նպատակով ներդրումներ կատարեր, ինչպես դա անում էին ամերիկյան կամ եվրոպական պետական եւ ոչ պետական կառույցները:
– Ես էլ ձեզ մեկ հարց ունեմ. Սփյուռքի այդ ո՞ր կառույցն է, որ ժողովրդավարական է: Չնայած գործում են ժողովրդավարական երկրներում, իրենց էությամբ ժողովրդավարական չեն, որպեսզի մի բան էլ Հայաստանին սովորեցնեն: Այլ հարց էլ կա. Եվրոպան եւ Ամերիկան հսկայական գումարներ են տվել Հայաստանի դատարանների անկախության համար, բայց ո՞րն է արդյունքը:
Հայաստանի գործադիր, օրենսդիր եւ դատական իշխանության միջին օղակներում սերունդ ունենք, որն ինձ տպավորել է: Սակայն այդ սերունդը չի կարողանում վերեւ բարձրանալ, որովհետեւ մի առաստաղ կա, որին դիպչում եւ ընկնում են:
Ժողովրդավարացումը հաջողությամբ է պսակվում միայն այն դեպքում, երբ կա դրա ներքին պահանջը։ Հայաստանում ժողովրդավարացման ամենաուժեղ մղումը եղել է 1988-ի շարժմամբ եւ այդ մղումը եղել է ներքին։
– Արդյո՞ք կարող են Հայաստանում եւ սփյուռքում ի հայտ գալ ինտելեկտուալ ուժեր, որոնք կարող են քննարկել այն «նոր սկիզբը» կամ «երկրորդ շանսը», որը թույլ կտա հնարավորինս օգտագործել հայության ներուժը համազգային խնդիրների լուծման համար:
– Նախ, պետք է հասկանանք, եթե պետք է նոր շանս ունենանք, ապա ի՞նչ անելու համար: 1990-ական թվականներին, երբ Թուրքիայի հետ բանակցություններ էի վարում, մոտեցումս հետեւյալն էր. մեր զոհերի հիշատակը հարգելու համար արդյո՞ք պայման է, որ մենք մեր նոր սերունդն էլ զոհենք, այս նոր Հայաստանն էլ զոհենք:
Կ՞ա որեւէ նպատակ, որի համար նախապայման չէ ուժեղ Հայաստանը՝ ուժեղ տնտեսությամբ, հասարակական համակարգով, որտեղ ժողովուրդը զգում է, որ ինքն ուժեղ է: 1915 թվականի մեր զոհերը ի՞նչ կուզեին: Որ մենք իրենց հիշատակը հարգենք՝ աղքատ երկիր մնալո՞վ եւ անդադար թուրքին հայհոյելո՞վ:
Այդ նոր շանսը պետք է ինչ-որ նպատակի ծառայի: Ո՞րն է մեր նպատակը: Այսօր մեր գործողությունները եւ արժեքային համակարգը ցաքուցրիվ բաներ են: Սփյուռքի մեջ շատ դժվար է նպատակ ճշտել: Թեեւ կան հաստատված նպատակներ, բայց դրանք հաշվարկված չեն: Ցեղասպանության ճանաչում եւ հետո ի՞նչ: Դա մեզ տալո՞ւ է բարգավաճ ու անվտանգ երկիր, կենսունակ հասարակություն, արդարություն, մեր հարեւանների հետ նորմալ հարաբերություններ ու տնտեսական զարգացում։ Մեր հողե՞րն ենք պահանջելու։ Բայց ի՞նչ ենք արել մեր ունեցած հողի հետ։
Հայաստանը կարող է ունենալ իր նպատակը, բայց այս իշխանությունների մեջ որեւէ նպատակ չեմ տեսնում, որը ապագային կվերաբերի: Հիմա պետք է մտնենք Եվրասիական տնտեսական միություն, եւ պատճառաբանությունն այն է, որ «այլընտրանք չունենք»: Թերեւս, իսկապես չունենք: Բայց ինչպե՞ս եղավ, որ չունենք: Ինչո՞ւ 1993, 1996, 1999 թվականներին ունեինք, իսկ հիմա չունենք: Չեմ խոսում միայն այս իշխանությունների մասին, խոսում եմ գործընթացի մասին, որը 20 տարվա ընթացքում կամաց-կամաց հասցրինք այն կետին, որ այլեւս տեղ չունի գնալու: Այս բոլորով հանդերձ մենք ունենք այլընտրանք, սակայն…
Ուստի շատ կարեւոր է ճշտել նպատակը`Հայաստանը ու՞ր պետք է գնա: Դրանից կբխեն մնացյալ հարցերի պատասխանները։
Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ զրուցել է Արա Թադեւոսյանը:
www.mediamax.am
————————
On the threshold of the Armenian Genocide Centennial, Mediamax starts a series of interviews with the intellectuals of Armenia and the Diaspora.
It will be an attempt to collect opinions as to whether the Armenian Genocide Centennial will serve a certain “New Beginning” for Armenians or not. This series also aims to analyze the relations between Armenia and the Diaspora and understand the opportunities and challenges.
Our today’s interlocutor is historian Gerard Libaridian, senior advisor to first President of Armenia Levon Ter-Petrosyan in 1990s.
(The interview with Gerard Libariadian was orginially held in Armenian and was then translated into English by Mediamax).
– Mr. Libaridian, what will happen on April 25? Do you think we have exaggerated expectations from the Armenian Genocide Centennial?
– I fear we will wake up slightly disappointed on April 25. The state and various organizations speak about large-scale programs and events the niceties of which are not clear yet, but I am inclined to think they will do what they have been doing over the past years. It will simply be done in a larger scale, which however, will not lead to a qualitative change.
There is also an impression we do all that for the foreigners in the first place, and act ignorantly toward the issue itself. And this spurs concern. In reality, much lies ahead of us with regard to the Armenian Genocide, but we psychologically focus on the international recognition. There will be a qualitative change only when we make institutional changes in the Genocide issue and forget about the international recognition for some time.
I personally no longer care much whether Obama or Merkel will recognize the Armenian Genocide or not. I find it insulting that having suffered the massacres and the Genocide we should beg for recognition.
To be contingent on international recognition means to be a hostage to what they say and what they do not, and thus link our future, psychological and intellectual independence to others.
Do you think I should be happy if Obama utters the word “Genocide” or spend another unhappy year if he doesn’t? What matters is not to forget the genocide but at the same time, not to be dependent on it – to act as people with independent thinking and valuing the development of the intellectual potential.
I really do not attach importance to the views other people hold on this important issue of my history and my nation. They are not the ones to decide the history of my people and my political maturity does not hinge on them.
We should think of what omissions there are in Genocide Studies and what we do not know. How many genocide experts are there in Armenia and the Diaspora who know foreign languages, including the Ottoman Turkish? We need experts who will give an answer to not only how the genocide was committed but also to why it was committed and what made it possible. In the course of history, there were and there are regimes which are trying to exterminate people under their control in order to settle a certain racial or religious issue. Nevertheless, they do not have means or conditions to commit such a thing. Why did the Ottoman Empire succeed in the last few years of its life?
There are young people engaged in Genocide studies but their number is small and the majority of them have insufficient level to properly present themselves on the international scene. It should be noted that sound and invariable science will facilitate the international recognition. It’s what happened with the previous generation – initially at amateur level, the genocide issue ended up in the hand of historians and scientists. It was the first generation, while now we should prepare the second and the third generations but I don’t see it being done.
I believe we owe it to the victims of Genocide to use the centennial to make a step forward in qualitative terms.
-There are two opposite views in Armenia and the Diaspora. Some people believe that we live clinging to the “victim psychology”, which cannot pave the way for a better future. Others think if we get oblivious of our past we won’t have any future at all.
– First of all, we should understand the role of genocide in the policy of our present day and tomorrow. This is the main question to answer.What do we want for our future? This is what needs to be decided. Do we want to know the history of the past, draw lessons from it and carve out our future, or do we want to remain committed to finding out what role genocide plays in our relations with Turkey and Azerbaijan and consequently, confuse or equal the past and the future.
Thus, we should determine the role of genocide in political discourse. We have yet not even tried to find out the link between thoughts oriented toward genocide and loss of independence. They are bound up.
-It is often stated that the Genocide is the “cement” around which the Armenian Diaspora is established and this factor will gradually lose its significance. Do you agree with it?
– I do not agree with it. There does exist such an erroneous opinion that the Diaspora structures are united around the genocide. But there was Armenian Diaspora prior to the genocide as well – it existed in the U.S., Russia, Iran and the Middle East. In certain countries, four-five generations of Armenians have already reared their children.
Obviously, Genocide survivors were the largest wave, but the Genocide did not act as an identity determining factor. Our parties and political structures were attempting to convince us of it, but I can assure you that identity was not linked to genocide until 1950-1960s.
During my school years in Lebanon in 1950s, there was just a liturgy served in the memory of Genocide victims on April 24 and it bore no political constituent. Our families used to talk about it and everyone had their stories but it was not politicized and it was not what united us. Issues related to preserving our identity – the existence of schools and churches – were the cement. At the same time, the Diaspora was facing a “big question” until 1960s – are you with Soviet Armenia or against it, do you accept the ideas of communism or not?
Linking the genocide to the identity became easier in the next years. In my opinion, it was a tragedy because alternatives arose – Karabakh movement, 1988 Earthquake and Armenia’s independence.
Undeniably, independent Armenia did way more to preserve the Armenian identity than all the previous efforts the Diaspora committed to this end. We have quite a different Diaspora today and Armenia is committed to preserving the Armenian identity and uniting people. I hope Armenia will persist with it despite the fact the state will conduct relevant policy toward the Diaspora or not.
The question of identity is constantly changing. The new generation always finds a new way to express it. Some people think Armenia might “perish” but the Diaspora will continue to exist. I don’t agree with this – the Diaspora might continue to exist but without Armenia it’s just an ethnic minority in various countries. Diaspora means not to be where you once were or were to be today. Thus, there is a link between your fatherland and you. It means juxtaposing values – if the Diaspora develops, Armenia will also develop. If we don’t assume Armenia as a basis, the Diaspora will have much to lose.
– Which is currently the main omission in Armenia-Diaspora relations? What should be done for Armenia to become such a promised land for Armenians as Israel is for the Jews?
– I wouldn’t say for sure that present-day Israel is a promised land for every Jew. Many American Jews are against present-day Israel. They are against the policy carried out towards millions of Palestinians. Those who do not support this government and see no hope, leave Israel. But the fact Israel has a more organized policy is out of question.
As to Armenia-Diaspora relations, the Diaspora is not united and it does not need to be so as everybody should not share the same opinion. However, there should be a certain mechanism or platform presenting the Diaspora opinions. The Diaspora should be organizing discussions leading to a united representation through which it would maintain a dialog with the Armenian leadership. Certain attempts were made, but they were of no effect as our Diaspora organizations believe the Armenian identity, culture and even the genocide are a privatized commodity. Thus, organizational identity dominates here.
The Armenian leadership has difficulty telling the Diaspora what to do. During Levon Ter-Petrosyan’s presidency I was working in Armenia and within just a day various leaders came to him on behalf of the Diaspora saying “the Diaspora demands this be done” and each one’s idea conflicted with that voiced by the other one.
The present-day Armenian government seems to have returned to the Soviet era policy – if you are with me, I will award you a medal. They think they will award Diaspora entrepreneurs and artists a medal and that’s it. In the Diaspora, you might graduate from the university living from hand to mouth and become a great artist, but nobody will pay heed to you until you obtain foreigner’s recognition. Then they will award you a medal and will use your capital without adding anything.
And the Diaspora has a corresponding psychology.
Armenia can create values and establish institutions wherein this cooperation will be achieved. During Robert Kocharyan’s presidency a famous businessman told him: “I would like to invest in Armenia but I am not sure about the guarantees there are”. Kocharyan answered: “I am the guarantee”. But it’s not a statesman approach. It’s the law and institutions that should be the guarantee. Today you are a President, but tomorrow you are not. Or, if that person says something bad about you, you might take away his business. Institutions that will not depend on the President should be established.
During Armenia-Diaspora conferences, Armenian authorities fear putting those questions pointblank and invite those people who stand ready to lend an ear to their speeches without radical debates.
-It is sometimes said that over these years the Diaspora could have its input in Armenia’s democratization by making investments to this end, just like the U.S. or European governmental and non-governmental structures were doing.
-I have a counter-question – which Diaspora structure is democratic? Although they operate in democratic states, they are not democratic in their core and so they cannot teach Armenia in this regard. There is another question as well – the U.S. and Europe have allotted Armenia huge amounts to ensure the independence of the judiciary in Armenia. But what results has it yielded?
There is a generation in the middle sections of Armenia’s executive, legislative and judiciary powers, which has impressed me. However, this generation is not able to climb up as there is a “ceiling” and as soon as they reach it, they fall down.
Democratization can be a success only when there is a domestic demand for it. Armenia showed the strongest aspiration for democratization through the 1988 movement and it was driven from within.
– Are there intellectuals in Armenia and the Diaspora who can discuss the “New Beginning” and the “Second Chance” that will enable most use of the Armenian potential to settle nationwide issues?
– First of all, we should realize why we need the “second chance”. During talks with Turkey in 1990s I was adhering to this approach – should we sacrifice the new generation and new Armenia to commemorate the genocide victims?
Is there a goal for which strong Armenia with strong economy and public system where people feel their being strong is not a prerequisite? What would the 1915 victims want? Would they want us to commemorate them by remaining a poor state and cursing Turks time and again?
The new chance should serve a certain purpose. Which is our aim? Our actions and our value system are presently scattered. It’s hard to clarify a purpose in the Diaspora. Although there are certain goals set, they are not well-thought-out. They want Armenian Genocide recognition, but what will come next? Will it ensure prosperity and security for our country and will it bring about a viable society, justice, effective relations with neighboring countries and economic development? Will we claim our lands? But what have we done with the lands we own?
Armenia might have its aim but our current authorities have no forward-looking goals. We are now entering the Eurasian Economic Union and they explain it saying we “don’t have any alternative”. Perhaps, we really don’t have. But why don’t we have it? Why did we have an alternative back in 1993, 1996 and 1999 but we lack it today? I do not refer to only the authorities but also to the process which, in these 20 years, has come to a point at which it hit a brick wall. Along with this, we have an alternative, however…
Thus, we should importantly define the purpose – where should Armenia head to? It’s where the answers to the rest of the questions will “drip out”.
Ara Tadevosyan talked to Gerard Libaridian