Շատերի համար դեռ պարադոքսալ է մնում Ռոբերտ Քոչարյանի ու ՀՅԴ-ի համագործակցության պատճառները։ Համենայնդեպս, Քոչարյանի կենսագրության արցախյան հատվածը պայմանականորեն նույնիսկ հակադաշնակցական կարելի է համարել։
Տարածված կարծիքի համաձայն՝ Ռոբերտ Քոչարյանն ու Սերժ Սարգսյանն Արցախում ներկայացրել են համազգային շարժման հայաստանյան թևը՝ հանդիսանալով «Ղարաբաղ» կոմիտեի, ՀՀՇ-ի, հետո՝ Հայաստանի առաջին իշխանության շահերը։ Պատմական փաստ է, որ 90-ականների սկզբներին՝ անկախության հռչակումից հետո, ԼՂՀ-ում ուժեղ էին ՀՅԴ-ի դիրքերը։ 1992թ. հունվարի 8-ին դաշնակցական Արթուր Մկրտչյանն ընտրվել է Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետության Գերագույն խորհրդի առաջին նախագահ։ Արթուր Մկրտչյանն ընդամենը 32 տարեկան էր, երբ ընտրվեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի առաջին նախագահ, և 33 տարեկան, երբ քունքին արձակված կրակոցը վերջ դրեց այդ կարճ, բայց բովանդակությամբ լեցուն կյանքին, որն անջնջելի հետք է թողել արցախյան շարժման պատմության մեջ։ ԼՂՀ Գերագույն Խորհրդի առաջին նախագահ Արթուր Մկրտչյանը երկրորդ հայկական պետությունը ղեկավարել է ընդամենը 97 օր։
Պատմության մեջ պատահականություններ, որպես կանոն, չեն լինում։ Համոզված ենք՝ Ռոբերտ Քոչարյանը նույնպես դուրս չէ պատմական օրինաչափություններից։ Եթե դա այդպես է, ապա ստիպված ենք արձանագրել, որ թե Արցախում և թե Հայաստանում Ռոբերտ Քոչարյանը բացարձակ իշխանության է հասել ահաբեկչության, սպանությունների ճանապարհով։ Արթուր Մկրտչյանի խորհրդավոր, չբացահայտված սպանությունից հետո Ռոբերտ Քոչրայանն Արցախում եկավ իշխանության, սկզբում՝ Պաշպանության պետական կոմիտեի նախագահի, ապա ԼՂՀ նախագահի կարգավիճակում։ Հայաստանում Ռոբերտ Քոչարյանի իրական իշխանության սկիզբը դրել են ոճրագործ Նաիրի Հունանյանի խմբի արձակած կրակոցները։ Հայաստանի ու Արցախի հասարակությունները վաղուց ունեն այն հարցի պատասխանը, թե ո՞վ էր կանգնած Արթուր Մկրտչյանի ու Վազգեն Սարգսյանի սպանությունների թիկունքում։
Սակայն պարադոքս է, որ Արթուր Մկրտչյանի դիակի վրայով ԼՂՀ-ում իշխանության հասած Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստան գալուն պես սերտ դաշինքի մեջ մտավ ՀՅԴ-ի հետ։
Արդյո՞ք փոխվել էր Ռոբերտ Քոչարյանի արժեքային համակարգը, և նա հասկացել էր ՀՅԴ-ի համազգային պատմական առաքելությունը։ Հարցադրումն ինքնին արհեստական է․ Արցախի առաջին ու Հայաստանի երկրորդ նախագահը երբեք չի ունեցել կայուն արժեքային համակարգ․ նրա կրեդոն եղել է իշխանատենչությունն ու փողը։ Հատկանիշներ, որոնք ի վերջո Քոչարյանին հասցրեցին անփառունակ քաղաքական ֆիասկոյի։ Միամիտ կլինի, իհարկե, Քոչարյանի ու ՀՅԴ-ի մերձեցումը պայմանավորել միայն իրավիճակային գործոններով։ Համաձայնեք՝ միայն քաղաքական կոնյուկտուրան չէր կարող ստիպել, որ 1998-ին ազատ արձակվեն ՀՅԴ հանցագործ գործիչները, իսկ նրանցից ավելի կարկառունները ստանձնեն կարևոր պաշտոններ Քոչարյանի աշխատակազմում և պետական քարոզչության ոլորտում։
Քոչարյանը Հայաստանում կարող էր բացարձակ իշխանության հասնել միայն Երրորդ հանրապետության ոչնչացման ճանապարհով․ այլ կերպ նա չէր կարող լեգիտիմացնել իր քաղաքական, պատմական «առաքելությունը»։
Երրորդ հանրապետությունը ՀՅԴ հակառակորդն էր բոլոր առումներով, որովհետև նրա գոյությունն իսկ բացահայտել էր ավանդական այս կուսակցության քաղաքական, գաղափարական առաքելության սպառվածությունը, ավանդական հայկական քաղաքական մտքի սնանկությունը։ 1998-ի պալատական հեղաշրջումնից հետո իշխանության վերնախավում միայն Վազգեն Սարգսյանն էր մնացել, որ ասոցացվում էր 88-ի համազգային շարժման, Երրորդ հանրապետության հետ։ Ըստ այդմ՝ Քոչարյանի ու Դաշնակցության դաշինքի թիրախը հենց Վազգեն Սարգսյանն էր, որի սպանությամբ վերջակետ պիտի դրվեր Երրորդ հանրապետությանը՝ ոչ պետական, վասալային համակարգում անսահմանափակ դարձնելով Ռոբերտ Քոչարյանի իշխանությունը ու պարարտ հող ստեղծելով դաշնակցական քաղաքական, գաղափարական «ինտերվենցիայի» համար։
Խաղադրույքն այնքան մեծ էր, որ Ռոբերտ Քոչարյանը մոռացության տվեց իր ղարաբաղյան կենսագրությունը, իսկ ՀՅԴ-ն՝ հանուն ընդհանուր գործի, զոհաբերեց Արթուր Մկրտչյանի հիշատակը։ Սակայն Քոչարյանն ու ՀՅԴ-ն չէին կարող ներքին ընդհանուր օրակարգ ձևավորել, եթե Երրորդ հանրապետության կործանման հարցում չլիներ արտաքին հզոր շահառու՝ ի դեմս վերածնվող ռուսական կայսրության, ասել է թէ պուտինի։ Ռուսական գործոնն էլ հենց Քոչարյանի ու ՀՅԴ արյունոտ դաշինքի «մերանն» էր։ Նաիրի Հունանյանի կրակոցները գուժում էին Երրորդ հանրապետության անկումը՝ դառնալով պարտկոմա – դաշնակցական խրախճանքի նախերգանքը․․․
Հոկտեմբերի 27-ն ամուր թելերով իրար է կապել Քոչարյանին ու ՀՅԴ-ին՝ հանցավոր արյունով ամրապնդելով նրանց դաշինքը։ Այս օրերին ՀՅԴ-ն պաշտպանում է ոչ այնքան Ռոբերտ Քոչարյանին, որքան՝ իրեն, թերևս գիտակցելով, որ երկրորդ նախագահի կալանավորումը մարտի մեկի գործով բանալի է Հոկտեմբերի 27-ի բացահայտման համար։
Աղբյուրը՝ Արթուր Սաֆարյան ՖԲ-յան էջից