hetq.am – Մերի Մամյան
«Ստամբուլի բիճը» վեպի հրատարակումից հետո թուրք գրող Էլիֆ Շաֆաքի դեմ Թուրքիայում մեղադրանք էր առաջադրվել: Նա մեղադրվում էր թրքությունը վիրավորելու մեջ, քանի որ իր գրքում պատմում է Օսմանյան Թուրքիայի կողմից իրականացված Հայոց Ցեղասպանության մասին: Բայց գործը կարճվեց ապացույցների անբավարար լինելու պատճառով:
Նախքան այդ, Թուրքիան դատի էր տվել մեկ այլ թուրք գրողի՝ Նոբելյան մրցանակակիր Օրհան Փամուկին, քանի որ նա ևս բարձրաձայնել էր 1915թ. դեպքերի մասին: Այս գործը ևս կարճվել է:
Երկու գրողներն էլ ստիպված էին որոշ ժամանակով բացակայել Թուրքիայից: Նրանք դատավարությունների փուլերից հետո պարբերաբար վերադառնում են Թուրքիա, գրքերում հաճախ են անդրադառնում Ստամբուլին, բայց Թուրքիայիում մշտական բնակություն չեն հաստատում:
«Հետքի» հարցերին պատասխանում է թուրքագետ, թարգմանիչ Արփի Աթաբեկյանը, ով թուրքերենից հայերեն է թարգմանել է Էլիֆ Շաֆաքի «Ստամբուլի բիճը» և Օրհան Փամուկի «Իմ անունը Կարմիր է» վեպերը:
Այն թուրք գրողները, ովքեր խոսում և գրում են Հայոց Ցեղասպանության մասին, Թուրքիայում ենթարկվում են սուր քննադատության: Ըստ Ձեզ, նման մտավորականների գործունեությունը որքանո՞վ է ազդում հայ-թուրքական հարաբերությունների վրա:
Կարծում եմ՝ քաղաքականության վրա այդքան էլ չեն ազդում, բայց հասարակության վրա ազդում են: Քաղաքականությունն ինձ համար ուղիղ գիծ է. եթե ինչ-որ կուսակցություն ընտրել է տվյալ գիծը, ունի սեփական ծրագիր, չեմ կարծում, որ այս դեպքում գրողի կարծիքն այդքան ազդում է քաղաքականության վրա: Բայց հասարակության շրջանում խոսակցությունները Ցեղասպանության վերաբերյալ մեծ քննարկումներ են առաջացնում, մասնավորապես՝ ԶԼՄ-ներում: Դա ազդում է ոչ միայն էլիտար մտավորական խավի վրա, այլև հասարակ քաղաքացիների, ովքեր ամեն օր հետևում են ԶԼՄ-ներին:
Ես կարծում եմ, որ այս ամենը տարբերություն է ստեղծում Թուրքիայի 50 տարի առաջվա և այսօրվա հասարակական կարծիքի միջև: Թե́ Փամուկը, թե́ Շաֆաքը հեղինակություն են հասարակության շրջանում: Այդ պատճառով էլ, երբ դրա մասին խոսում է գրողը, հասարակության վրա մեծ ազդեցություն է թողնում: Թուրքիայում շատերը անգամ չգիտեին, որ 1915թ. նման դեպքեր են եղել:
Թե́ Շաֆաքը, թե́ Փամուկը հաճախ նշում են, որ իրենք նպատակ չունեն այդ ամենին քաղաքական երանգ տալ, այլ փորձում են ծավալել մշակութային երկխոսություն: Որքանո՞վ է դա նրանց հաջողվում:
Ես քաղաքականությանը չեմ հավատում: Եթե ինչ-որ բան փոխվում է, դա հասարակությունը, մարդիկ են փոխում: Հենց մարդն էլ պետք է ազդի քաղաքական գործչի վրա: Այդ իմաստով շատ բարձր եմ գնահատում գրական գործերը: Բայց կա մի թերություն. գրականությունը չի կարողանում ավելի լայն շերտեր ներգրավել: Օրինակ` հենց Թուրքիայում գրաճանաչության ցածր մակարդակ է: Այսինքն, այս գրական գործերն ընդգրկում են կոնկրետ զանգվածներ ու անընդհատ նրանց վրա են աշխատում: Պետք է այնպես անել, որ այդ զանգվածներն էլ դա կարողանան փոխանցել մյուսներին, դոմինոյի նման գործի: Հակառակ դեպքում, մնալու է նույն զանգվածը: Ու չգիտեմ՝ այդ զանգվածը որևէ բան կկարողանա՞ փոխել, թե՞ ոչ: Ինտելեկտուալ զանգվածը Թուրքիայում փոքր է, բայց ուժեղ է: Նախ` պետք է իմանալ՝ ո՞վ է քո լսարանը, ապա փորձել տարածել այդ գրքերն ու գաղափարները:
Երկու գրողներն էլ Թուրքիայում չեն ապրում: Մի կողմից, թվում է, հեշտ է խոսել, քննադատել դրսից, մյուս կողմից` նրանք հնարավորություն չունեն ներսից դիտարկումներ անել: Որքանո՞վ է նրանց հաջողվում իրենց խոսքը հասցնել լսարանին:
Մի հանգամանք կա, որ երկու գրողների դեպքում էլ ես քննադատաբար եմ մոտենում. նրանք շատ էլիտար գրողներ են: Բացի այն, որ դատավարությունների պատճառով երկուսն էլ որոշ ժամանակով ստիպված էին դրսում լինել, նրանք նաև սիրում են դրսում լինել: Չնայած դրսից կարող ես թերություններն այլ ձևով նկատել: Գնալ-գալը գրողի համար շատ ճիշտ է՝ մշակույթներ տեսնել, համեմատել: Մյուս կողմից էլ նման մարդիկ պետք է մնան երկրում և ավելի մոտիկից անդրադառնան իրենց խնդիրներին:
Այս գրողներին որքանո՞վ է հաջողվել արտացոլել հայ-թուրքական հարաբերությունների պատկերը:
Հիմնական գիրքը, որտեղ Օ. Փամուկն անդրադարձել է հայերին, «Ձյուն»-ն է: Բայց այստեղ հայ-թուրքական հարաբերությունների շատ խորը ուսումնասիրություն չկա: Նա դրա մասին հիմնականում խոսել է իր հարցազրույցներում, աշխատանքներում շատ չի նկարագրել: Չնայած նա Նոբելյան մրցանակակիր է, բայց դրա շնորհիվ Հայաստանում հայտնի դարձավ, որովհետև խոսեց Ցեղասպանության մասին, և սկանդալ եղավ: Իսկ սկանդալը շատ հայտնի է դարձնում մարդկանց: Շաֆաքի դեպքում զարմացած էի, որ կետերով անգամ նշել էր հայերի առանձնահատկությունները: Գնահատում եմ, որ իսկապես ուսումնասիրել է ամերիկահայերի առանձնահատկությունները:
Այս գրողները Թուրքիայում ինչպե՞ս են ընկալվում:
Շաֆաքի շուրջ լուրջ քննադատություն կա: Նա հաճախ է գրքեր տպագրում և գնահատվում է որպես կոմերցիոն գրող: Քննադատում են նաև որպես ծայրահեղ ֆեմինիստ: Բայց դա բխում է իր կյանքից: Իր գրքերում նա շատ է օգտագործում սեփական օրինակները: Կարծում եմ, որ Թուրքիային անհրաժեշտ են նման հայացքներով կանայք, որովհետև տեղի կանայք քաջալերման մեծ կարիք ունեն:
Փամուկը քննադատության է ենթարկվում, որովհետև ասում են, թե նա ժողովրդին մոտ գրող չէ, որ հանդես է գալիս ոչ թե հասարակ ժողովրդի անունից, այլ բարձր խավն է ներկայացնում:
«Ստամբուլի բիճը» գրքում հայ հերոսներից մեկն ասում է, որ «հայերին ավելի շատ անհրաժեշտ է գիրը, քան զենքը»: Դուք ի՞նչ կարծիքի եք:
Փոքր-ինչ ծայրահեղ համենատություն է արված, բայց այդ հատվածում նա նաև շեշտում է, թե որքան կարևոր է կրթությունը հայ ընտանիքների համար: Գիտեմ, որ Շաֆաքը շատ լավ ուսումնասիրել է ամերիկահայերի համայնքը:
Բայց համեմատությունը ճիշտ չէի համարի, որովհետև հասարակությունը կարող է երկուսն էլ ընտրել: Գրքում ներկայացված են ԱՄՆ-ի հայերը: Սփյուռքի հայի համար գուցե ավելի կարևոր լինի գրականությունը, գիրը, լեզուն, բայց եթե այդ հարցը տրվի ՀՀ-ում ապրող երիտասարդին, ամենայն հավանականությամբ, նա կընտրի զենքը: Մենք՝ ՀՀ-ի և Սփյուռքի հայերս, ապրում ենք միանգամայն տարբեր պայմաններում: Այդ առումով սուբյեկտիվ գնահատական է: Եթե նա ուսումնասիրեր նաև ՀՀ-ն, գուցե այդ նախադասությունն այլ կերպ լիներ:
Այս տարի լրանում է Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը: Աստիճանաբար ակտիվանում են քննարկումները: Դուք ի՞նչ ակնկալիք ունեք:
Շատ դժվար է հարցը դիտարկել քաղաքականության տեսանկյունից: Չեմ կարող ասել, թե քաղաքական դաշտում ինչ կարելի է անել, բայց շատ կուզեի, որ մշակութային առումով միջոցառումները լինեին ավելի շատ ու ավելի ազդեցիկ: Ամեն տարի Ստամբուլի հայությունը հավաքվում է մոմավառության: Կուզեի, որ դա ավելի մասշտաբային, անգամ ցույցի տեսքով լիներ: Չնայած և հասկանում եմ` որքան դժվար է նրանց համար այնտեղ:
Քաղաքական առումով չեմ կարծում, թե ինչ-որ բան կփոխվի: Թուրքիայի կողմից փոփոխություն չեմ սպասում. այս տարի ապրիլին հաստատ ինչ-որ հրաշք տեղի չի ունենա: