220 տարի առաջ 14 հոկտեմբերը դարաշրջան բացող տարեթիւ մը դարձաւ հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ:
1794 թւականի այս օրը լոյս տեսաւ անդրանիկ համարը «Ազդարար» անունով հայերէն տպագիր առաջին թերթին:
Յատկանշականօրէն եւ հայ ժողովուրդին ազգային-քաղաքական աստանդական ճակատագիրը խորհրդանշելով՝ հայկական առաջին տպագիր թերթը լոյս չտեսաւ հայրենի հողի վրայ:
Հրատարակւեցաւ Հնդկաստանի հարաւային Մադրաս քաղաքին մէջ, ուր հայ գաղութ գոյութիւն ունէր եւ ուր Յարութիւն Քահանայ Շմաւոնեան անունով արժանաւոր հովիւ մը լծւած էր ազգային-հասարակական աշխոյժ գործունէութեան:
Մադրասը վաճառականական եւ մշակութային կենտրոն, նաւահանգիստ-քաղաք էր՝ միջազգային կարեւոր նշանակութեամբ: Հայեր հոն հաստատւած էին 16-րդ դարէն սկսեալ: 1547 թւականին արդէն, Մադրասի մէջ հիմնւած էր ու կը գործէր հայկական առաջին եկեղեցին: Իսկ 1772 թւականին հիմնւած Ս. Աստւածածին եկեղեցին կը գործէ մինչեւ մեր օրերը:
1770-ականները ազգային-հասարակական ծաղկումի եւ հայ ազատագրական շարժման բուռն խմորումներու շրջան մը եղան Մադրասի հայութեան կեանքին մէջ: Հայաստանի անկախացման եւ հայոց պետականութեան վերականգնման առաջին դրօշակիրներէն Յովսէփ Էմինի քարոզչութիւնը հասած էր Հնդկաստան եւ վարակած էր Մադրասի հայ երիտասարդութիւնը, որ այդ տարիներուն հիմնած էր գրական-քաղաքական շարժում մը եւ Եւրոպայի, յատկապէս Ռուսաստանի օգնութեամբ Հայաստանի անկախութեան հասնելու նպատակը դրած էր իր առջեւ:
Մադրասի հայութեան զարթօնքին մէջ մեծ ներդրում ունեցաւ յատկապէս հայկական առաջին տպարանին հիմնադրութիւնը 1772 թւականին, Շահամիր Շահամիրեանի կողմէ, որ նաեւ ձեռնարկեց ինչպէս հայ մատենագիրներու, նոյնպէս եւ ժամանակի հայ հեղինակներու գործերուն տպագրութեան:
Ահա այդ պայմաններուն մէջ Յարութիւն աւագ քահանայ Շմաւոնեան ուղարկւեցաւ Մադրաս, 1785 թւականին, իբրեւ ծխատէր քահանայ ծառայելու համար հայ գաղութի հոգեւոր կարիքներուն:
Ան ծնած էր Պարսկաստանի Շիրազ քաղաքին մէջ, 1750 թւականին: Ծննդավայրին դպրոցը աւարտելէ ետք, միացած էր Ս. Ամենափրկիչ վանքի միաբանութեան եւ քահանայ ձեռնադրւած 1770-ականներու սկզբնաւորութեան: Մինչեւ 1777 թ. քահանայական ծառայութիւն կատարած էր Շիրազի մէջ, իսկ այնուհետեւ՝ մինչեւ 1784 թ., մենակեացութեան դիմած էր, իր ժամանակը ամբողջապէս նւիրելով ինքնազարգացման: Սորված էր պարսկերէն եւ արաբերէն. հմտացած էր գրականութեան, աստւածաբանութեան եւ փիլիսոփայութեան մէջ: Նաեւ՝ արհեստներ իւրացուցած էր: Այդ բոլորով զինւած՝ Մադրաս ուղարկւելով իբրեւ աւագ քահանայ, Տէր Յարութիւն Շմաւոնեան լծւեցաւ ե՛ւ հոգեւորական, ե՛ւ ազգային-հասարակական, ե՛ւ մշակութային-գաղափարական եռուն գործունէութեան:
Առաջին իսկ քայլերէն, Հայ եկեղեցւոյ այս արժանաւոր հովիւը բառին բուն իմաստով տէր կանգնեցաւ իր հօտի հաւաքական կեանքի բոլոր երեսներուն: Զարկ տւաւ ոչ միայն հոգե-մտաւոր կեանքին, այլեւ իր սորված արհեստները տարածեց իր շրջապատին մէջ: Բայց, յատկապէս երիտասարդ սերունդին ազգային-ազատագրական ապրումներուն եւ ոգեւորութեան թափ տւաւ: 1789 թւականին իր հերթին հիմնեց տպարան, որպէսզի հայ հոգեմտաւոր հարստութիւնը մատչելի դարձնէ թէ՛ Մադրասի հայութեան եւ թէ, հայ վաճառականներու միջոցաւ, հայ ժողովուրդի աշխարհացրիւ զաւակներուն:
Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեանի անունը յաւերժացաւ հայ ժողովուրդի բազմադարեան պատմութեան մայր տոմարին մէջ 1794 թւականի հոկտեմբեր 14-ին, երբ լոյս ընծայեց հայկական առաջին տպագիր թերթը՝ «Ազդարար»-ը, որ մինչեւ 1796 թւականի մարտը, ամսական պարբերականութեամբ, հրատարակւեցաւ եւ վարակիչ օրինակ դարձաւ:
«Ազդարար»-ի 18 համար լոյս տեսաւ: Օրինակներ պահպանւած են ինչպէս Հայաստանի, նոյնպէս եւ Սփիւռքի հայկական բոլոր մեծ գրադարաններուն մէջ: Իսկ 1979 թւականին «Գիւլբենգեան» հաստատութիւնը, յոբելինական երկու հատորներով, «Ազդարար»-ի ամբողջական հաւաքածոն արժանացուց վերահրատարակութեան:
Հրապարակագրական եւ խմբագրական մօտեցման, ձեւաւորման ու բաժիններու առումով՝ «Ազդարար» նախակարապետը եղաւ սփիւռքահայ մամուլի աւանդական պատկերացումին: Ամսական պարբերականութեան հիման վրայ, «Ազդարար» ամփոփ լրատւութիւնը կատարեց հնդկահայ եւ, մանաւա՛նդ, Մադրասի հայ կեանքի իրադարձութիւններուն: Կարեւոր բաժին մը տրամադրեց կրօնա-բարոյական նիւթերու եւ հարցերու: Նաեւ գրական ու պատմական բաժին մը ունեցաւ՝ ինքնուրոյն թէ թարգմանական նիւթերու հրատարակութեամբ:
«Ազդարար»-ը հիմնական ներդրում ունեցաւ հայ քաղաքական մտքի զարգացման մէջ՝ հայոց ազգային¬ ազատագրական շարժման ռուսական արեւելումը հունաւորելու եւ հիմնաւորելու առումով: Պարսկական եւ թուրքական տիրապետութեան լուծը թօթափելու գաղափարական դրօշը բարձրացուց՝ շեշտը դնելով քրիստոնեայ Ռուսաստանի օգնութեան ապաւինելու ուղղութեան վրայ: Իբրեւ այդպիսին՝ «Ազդարար» հանդիսացաւ 19-րդ դարասկիզբի հայ ազգային զարթօնքի առաջին ծիծեռնակներէն մէկը:
«Ազդարար» եղաւ նաեւ արդի հայ ազգային գաղափարախօսութեան առաջին խմորումներուն հրապարակախօսական բեմը: «Ազդարար»-ի էջերուն ծաւալած գաղափարական բանավէճերուն եւ հայ ազգային տարբեր կողմնորոշումներուն մասին կը վկայեն ստորեւ քաղւածաբար արտատպւած մտորումները.-
– «Հայերը միշտ հառաչում, վատաբանում ու ողբում են հայ ազգի վիճակը եւ փոխանակ փոխադարձաբար գործակցելու գլորումից կանգնելու նպատակով՝ ձեռքերը ծալում ու յոյսերը դնում են Աստծոյ վրայ: Այնինչ վաղուց հնչել է զօրաւոր խօսքը, որ ասում է.-
«Բաղխեցէք, եւ դռները կը բացւեն ձեր առաջ»:
Չպէտք է միայն խորհել ու խօսել, այլ գործել, արիանալ: Նշանաւոր ազգերին հասնելու համար հարկաւոր է նրանց արիութիւնից օրինակ առնել: Ներգործաբար արիանալով հրեաներն ելան Եգիպտոսից. ներգործաբար արիանալով հռովմայեցիք Բրուտոսի ձեռքով ազատւեցին բռնակալներից:
«Ամօթ է արտասւելը, որտեղ կայ վրէժխնդրութեան հնար»:
Պէտք է միանալ, արիանալ ու առաջանալ. որտեղ սրանք կան, անկասկած այնտեղ կայ «ազատութիւն, փառք, պատիւ եւ ամենայն ցանկալիք կենաց»:
Ի զուր է յուսալը, թէ հրաշքով կարելի է փրկւել: Ովքեր ոտքի են կանգնել, արիութիւնն է այն արել:
«Արդ, դուք, հայոց երիտասարդներ, իմացէք, աշխարհիս երեսին ամէն արիութիւն երիտասարդների գործն է եղել, եւ ամէն յաղթանակ երիտասարդներն են վայելել: Զգաստացէք, որովհետեւ ծերերն անց են կացրել իրենց ժամանակը եւ բնականաբար այլ բան չեն կարող անել: Այժմ ժամանակը ձեր ձեռքումն է. ինչո՞ւ էք նստում իբրեւ անդամալոյծ»…
– «Յոյժ հարկաւոր է մեզ ուսումն, քան թէ յիմարաբար աշխատանքն»:
«Նախ ուսումնատուն, եւ ապա վայելչութիւն»:
«Հայերը ծոյլ չեն, այլ աշխատասէր, տքնում են, մեծ կարողութիւն են ձեռք բերում, բայց եւ շուտով վատնում, եւ իրենք էլ ոչնչանում են: Բարոյական այլանդակութիւնը կաթւածահար է անում հայերին: «Ժողովեն նեղութեամբ եւ ագահութեամբ, կորուսանեն յիմարութեամբ»: «Նեղում ու զրկում են բոլորին, ոչ միայն օտարներին, այլեւ իրենց մերձաւոր արենակիցներին»: «Համարձակապէս պատիւ են վայելում կեղծաւորները, ստախօսները, տխմարները… այլեւ նրանց նման ընչաւորները (հարուստները – Թ. Ա.), թէեւ մերկ են ամէն մի առաքինութիւնից»: Լաւ չէ՞ր լինի, որ մեր հարուստները իրենց գոյքից բաժին հանէին հասարակութեանը: «Նրանց դրամների մի քառորդը բաւական էր մեր ազգի նման մի ընկած ազգ յարւցելու համար»:
– «Ուսումը աշխարհիս վրայ է եւ ոչ թէ երկնքում, որտեղից աշխատում են ստանալ անհիմն աղօթքների միջոցով: … Համարձակում եմ հաւատալ, որ ամէն թերութիւն, թէ՛ ուսման, թէ՛ առողջութեան, թէ՛ յարութեան եւ թէ փառքի, կարելի է ոչ միայն լրացնել, այլեւ (ստացածը) հաստատուն պահել միշտ: Որքա՜ն բան կարող է կատարել պակասութիւնն զգացողը, որքան վերանորոգել կարող է ազատութեան ձգտողը…
«Հրաժարում՝ երկնային օրիենտացիայից եւ միութեամբ ու արիութեամբ պայքար՝ ազատութեան համար»:
«Կուտակւած հայկական կապիտալի խնայողութիւն ու ազգօգուտ գործադրութիւն՝ ազգի բարոյական վերակրթութիւն «ուսումնատների» միջոցաւ»:
Ն.