Եկեղեցական քաղաքականություն. Թեզեր

Ներածություն

1. Ներկայացվելիք տեսությունը չի բխում որևէ իդեոլոգիայից, դասագրքային գիտությունից կամ իրավական ֆորմալ մոտեցումից:

2. Մեր տեսությունը բխում է բացառապես իրականությունից՝ երևույթերի ինքնադրսևորումից ժամանակի և միջավայրի մեջ: Այն փորձ է իմաստավորելու, գիտակցության վերածելու փորձն ու իրականությունն այնպիսին, ինչպիսիք դրանք եղել են ու կան՝ անկախ տարատեսակ վերացական վերագրումներից, ցանկություններից, «ճշմարտություններից», «սկզբունքներից», «իդեոլոգիաներից»: Մենք չենք ասում, թե ինչպիսին պետք է լինեն երևույթները «վակուումի մեջ», այլ խոսում ենք, թե ինչպիսին իրապես եղել են և կան:

3. Փորձից, իրականությունից և պատմությունից բխող տեսությունը միակ իրական գիտական, հետևաբար՝ գործնականորեն արդյունավետ գիտելիքն է, որովհետև այն վերցնում է երևույթներն այնպես, ինչպես դրսևորվում են պատմության մեջ, կյանքում և վեր է հանում դրանց հաճախ բնազդային, չգիտակցված իմաստները:

Մաս Ա . Կրոնական ոլորտի քաղաքականությունն ընդհանրապես և խղճի ազատության սկզբունքը

4. Վերացականորեն և տառացիորեն հասկացված խղճի ազատության սկզբունքը մարտահրավեր է պետական ինքնիշխանությանը: Եթե այդ սկզբունքը մեկնաբանենք բացարձակ իմաստով, ապա պետությունը պետք է լիովին հրաժարվի հոգևոր ոլորտում որևէ դերից և համարվի միայն նյութական պարտականություններ ունեցող, այսպես ասած, սահմանափակ կարողությունների տեր «անձնավորություն»:

Մյուս կողմից, անկասկած է, որ հակառակ ծայրահեղությունը՝ պետության չափազանցված միջամտությունը, հանգեցնում է հոգևորի անկմանը և կեղծմանը: Լուծումն այստեղ պետք է լինի ոսկե միջինը, մի կողմից՝ ազատություն այն ամենում ինչ վերաբերում է մասնավորին և «քաղաքացիական հասարակության» ոլորտին, և մյուս կողմից՝ պետական քաղաքականություն այնտեղ, ուր կան երկրի ինքնիշխանության և անվտանգության հիմնախնդիրներ:

5. Գործնականում բացարձակ իմաստով հասկացված խղճի և մասնավորապես՝ դավանանքի ազատությունը ոչ թե անհատ-քաղաքացուն իրական ազատություն է շնորհում, այլ ընդամենը տվյալ պետության փոխարեն քաղաքացու գիտակցության կամ հոգու համար սկսում են պայքարել այլ կազմակերպված ուժեր (այդ թվում՝ այլ պետություններ), և այդու՝ պետությունը զիջում է իր ինքնիշխանության մասը՝ իր ինքնիշխանության տարածք թողնելով իր պես այլ կազմակերպված ուժերի:

6. Անհատի  ազատությունն ընդհանրապես ապահովելի չէ միայն անհատական ջանքերով: Եթե այդպես լիներ, պետության և այլ վերանհատական կազմակերպությունների կարիքն էլ չէր լինի: Կազմակերպված ուժերի ազդեցության հանդեպ անհատն, ինքն իրենով, չափազանց թույլ է: Այդ պատճառով էլ բացարձակ իմաստով հասկացված ազատությունը հանգեցնում է հակառակ արդյունքի՝ անազատության: Եթե պետությունը «մի կողմ է քաշվում», ապա դրանով ոչ թե ազատություն է շնորհում անհատին, այլ նրան անպաշտպան զոհ է դարձնում այլ կազմակերպված ուժերի ազդեցության, որսի համար:

7. Մասնավորապես՝ դավանանքի և կրոնական ազատության դեպքում, եթե այդ սկզբունքները բացարձակ իմաստով ենք հասկանում, ապա ոչ թե անհատը ստանում է տարբեր ուսմունքների ազատ ընտրության հնարավորություն, ինչի համար նրան պետք են շատ բարձրորակ կրթություն և գիտելիք, այլ կազմակերպված խմբերի կողմից քարոզվող տարբեր ուսմունքների ազդեցության տակ ընկնելու և նրանցը դառնալու «հնարավորություն»:

8. Խնդիրն, ուրեմն, այնպե՛ս պետք է դրվի, որ խղճի և դավանանքի ազատության սկզբունքը հավասարակշռվի պետական ակտիվ՝ հսկող և ստեղծագործող քաղաքականությամբ:

Մաս Բ. Կրոնը և Եկեղեցին քաղաքականության և պետության գործիքներ

9. Կրոնը և կրոնական կազմակերպությունները միշտ էլ եղել են իրենց էությամբ քաղաքական. կա՛մ որպես պետությունների քաղաքական գործիք, կա՛մ հենց իրենք՝ քաղաքական նպատակներ ձևակերպող և իրագործող։

Դա ոչ թե պատահանութուն է, «շեղում»՝ ասենք, կան կամ եղել են ինչ-որ մաքուր «զուտ կրոնական», զուտ հոգևոր ուսմունքներ, իսկ հետո դրանք «չար ուժերի» կողմից քաղաքականացվել են, այլ օրինաչափություն է՝ ապաքաղաքական կրոն պարզապես չի լինում: Այստեղ կրոնը չպետք է շփոթենք հավատքի հետ: Երբ ասում ենք կրոն, նկատի ունենք, ոչ թե անհատական հավատք, այլ կազմակերպում, համակարգ՝ դավանանք, ծես, կառուցվածք: Եվ այդ իմաստով կրոնն իր էությամբ իսկ քաղաքական երևույթների շարքում է: Կրոնականն ու քաղաքականը մարդկության սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը ոչ թե պարզապես հարաբերվում են, այլ անբաժան են:

Մաքուր կրոնը վերացականություն է, որը երբեք գոյություն չի ունեցել պատմություն մեջ և չի ունենալու: Իհարկե, կրոնները, որպես հոգևոր երևույթ, կարող են ծնվել և ձևավորվել ինքնաբուխ, բայց հետագա ամրապնդումը, տարածումը, կազմակերումն արդեն անխուսափելիորեն վերածվում է քաղաքականության:

10. Կրոնական խնդիրը միշտ էլ առնչվել է մեծ տերությունների ազդեցության և գերիշխանության, և մյուս կողմից՝ ազգերի ինքնիշխանության խնդիրներին: Հատկապես համաշխարհային կրոնները եղել են կայսրությունների ազդեցության, «փափուկ ուժի» տարածման կարևորագույն գործիք, և մյուս կողմից՝ «հեթանոսական» պաշտամունքները, իսկ հետագայում՝ համաշխարհային կրոնների «ազգայնացված» տեսակները, եղել են ազգային-պետական ինքնիշխանության հաստատման կարևորագույն գործիք:

11. Պետք է տարբերել նախնական կրոնական համայնքները և կրոնական մեծ կազմակերպությունները՝ «եկեղեցիները»: Չնայած եկեղեցին քրիստոնեությանը բնորոշ հասկացություն է, բայց քրիստոնյա աշխարհից էլ դուրս լայն տարածում ստացած կրոնները ստանում են կազմակերպման այս կամ այն կերպեր, որոնք բոլոր տարբերություններով հանդերձ կարելի է պայմանական կոչել եկեղեցի:

Եկեղեցիները կամ կրոնական մեծ կազմակերպությունները որպես կանոն արդեն ոչ թե ինքնաբուխ են ձևավորվում, ինչպես կարող է լինել կրոնական համայնքների դեպքում, այլ ձևավորվում են պետական քաղաքականությամբ, որպես պետական քաղաքականության գործիք: Բայց նաև այն դեպքերում, երբ կրոնական ուսմունքն ինքնաբուխ է կազմակերպվում որպես եկեղեցի, դա միևնույն է քաղաքականության արդյունք է և քաղաքական նպատակների գործիք: Քաղաքականն, այս դեպքում, նշանակում է ազդեցության համար ուժային պայքար։ Եկեղեցական կազմակերպումն, ի սկզբանե, պետական գաղափար է, բայց հետագայում դառնում է կրոնական համայնքների ինքնակազմակերպման մոդել՝ սեփական ուժերով քաղաքական գործոնի վերածվելու մարտավարություն:

12. Որևէ եկեղեցու էությունը ոչ թե զուտ հոգևոր, կրոնական կառույց լինելն է, այլ այս կամ այն պետության, այս կամ այն կազմակերպված ուժի, կամ, ի վերջո, հենց ինքն իր քաղաքական նպատակներն իրացնելու հաստատություն լինելն է:

Պետություն–եկեղեցի հարաբերություններում եկեղեցին պետական հաստատություններից մեկն է՝ բոլոր հին եկեղեցիները ստեղծվել են որպես այդպիսին, և դրանից դուրս զուրկ են որևէ իմաստից: Առանձին վերցրած եկեղեցին՝ պետական կամ քաղաքական իր գործառույթից դուրս, նույնն է, ինչ առանձին վերցրած բանակ կամ պաշտպանության նախարարություն՝ ինքն իր համար՝ առանց այն պետության կամ խմբի, որի շահերն այդ բանակը պետք է սպասարկի:

Պարզաբանենք՝ զուտ կրոնական, հոգևոր գործառույթի իրագործման համար Եկեղեցին որպես կառույց, որպես հաստատություն պետք չէ, դրա համար բավական են կրոնական համայնքները: Ուր կա կազմակերպված եկեղեցական կառույց, այնտեղ ակունքում եղել է կամ կա պետություն կամ քաղաքականություն:

13. Եկեղեցիները կարող են գոյատևել իրենց ստեղծած պետությունների վերացումից հետո, բայց այդ դեպքում էլ նրանք մնում են հենց այդ վերացած պետությունների քաղաքական նպատակների ժառանգորդները, շարունակողները, ինչպես Կաթոլիկ եկեղեցին Հռոմեական կայսրության և Հայ Եկեղեցին՝ Հայոց թագավորության անկումից հետո: Այս դեպքում եկեղեցիները կարող են որոշ չափով ընդլայնել իրենց գործառույթները, ինչպես ասում են՝ «վերցնել իրենց վրա պետության դերը», բայց հիմնական խնդիրն էլ հենց այն է, որ ոչ թե նրանք վերցնում են իրենց վրա պետության դերը, այլ իրենց էությամբ ի սկզբանե լինելով պետական հաստատություններ, պարզապես շարունակում են իրացնել իրենց գործառույթները, միայն որոշ չափով ընդլայնելով դրանք՝ ի հաշիվ այլ՝ վերացած, պետական հաստատությունների գործառույթների:

14. Քրիստոնեական եկեղեցին (ոչ թե քրիստոնյա հավատքը) ստեղծվել է որպես Հռոմեական կայսրության պետական հաստատություն, որի նպատակներն եղել են հռոմեական պետության ներքին և արտաքին քաղաքականության սպասարկումը՝ այն պահից, երբ քրիստոնեական կրոնական շարժումն ընտրվել է Հռոմեական պետության կողմից որպես իր քաղաքական շահերին առավել համարժեք:

Մինչ այդ էլ քրիստոեությունը, շնորհիվ իր տարածման, հասցրել է դառնալ քաղաքական գործոն, սկզբում ենթարկվել է որոշ հալածանքների, և երբ դիմացել է դրանց, հենց այդ նույն հալածանքներն իրացնող պետության կողմից ընտրվել է որպես սեփական խնդիրների լուծման գործիք: Քրիստոնեական դավանանքը նույնպես միասնականացվել և ճշտվել է այդ ժամանակ՝ պետական քաղաքականությամբ և անմիջական մասնակցությամբ: Հետագա դարերում քրիստոնեական միասնական եկեղեցին և դավանանքը պառակտվել են, որի հիմքում նույնպես եղել են այլևյալ քաղաքական դրսևորումներ:

15. Արևմտաեվրոպական պետությունների ինքնիշխանությունը կայացել է Հռոմեական կայսրության ժառանգորդ Կաթոլիկ եկեղեցու քաղաքական գերիշխանության հավակնությունների դեմ պայքարում: Բողոքական շարժման շնորհիվ Արևմտյան Եվրոպայի հյուսիսային պետություններն ազգայնացրել և պետականացրել են իրենց եկեղեցիները, ինչպես Անգլիայում և Սկանդինավիայում, ուր ցայսօր ազգային եկեղեցիները պետական են: Ոչ միայն այդ երկրների ինքնիշխանությունը, այլև ազգային պետության բուն գաղափարը կայացել է հենց այդ պայքարում: Զուգահեռաբար ձևավորվել են նաև եվրոպական ազգային գրական լեզուները: Սա մի գործընթաց էր, որը Հայաստանում փաստացի կատարվել է դարեր առաջ՝ եկեղեցու ազգայնացում և սեփական գրական լեզվի ստեղծում:

Եվրոպական այն երկրներում, ուր բողոքական շարժումները պարտվեցին կամ չծավալվեցին կամ էլ, որտեղ չկար բավականաչափ ուժեղ պետություն, որը կարողանար բողոքական կրոնական շարժումն իր օգտին ծառայեցնել, ձևավորվեց պետության և եկեղեցու տարանջատման սկզբունքը, որն այդպիսով ոչ թե ունիվերսալ ճշմարտություն է, այլ զուտ պատմական հանգամանքների արդյունք՝ որոշակի, շատ յուրահատուկ պայմաններին հարմարեցում:

16. Այս ամենը չի ժխտում անհատի հոգևոր կյանքի ինքնավարությունը, բայց այստեղ քննարկվողն ընդհանրապես անհատական մակարդակին քիչ է առնչվում: Անհատները խիստ հազվադեպ են կարողանում իրապես ինքնուրույն ընտրել կրոնական կամ թեկուզ աշխարհիկ դավանանք՝ անկախ վերանհատական՝ ժամանակի և միջավայրի գերիշխող ազդեցություններից: Հետևաբար՝ կրոնական հարցերը հազվադեպ են լինում զուտ անհատական խղճի ազատության խնդիր, իսկ առավել հաճախ առնչվում են խմբային ինքնություններին, ազատություններին և ինքնիշխանությանը:

Շարունակությունն այստեղ՝ https://orbeli.am/hy/post