Հայոց ցեղասպանութան 100-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումներն ավարտվեցին: Ի՞նչ տվեցին դրանք Հայ դատի հետապնդման գործին եւ ի՞նչ հետեւություններ կարող ենք անել աշխարհի արձագանքներից:
Azatamart.am-ի հարցերին պատասխանում է ՀՀ առաջին նախագահի ավագ խորհրդական (1994-97թթ.), պատմաբան, պրոֆեսոր, դիվանագետ Ժիրայր Լիպարիտյանը:
-Ապրիլի 24-ը ետեւում մնաց: ԱՄՆ-ի նախագահ Բարաք Օբաման, որի արձագանքին սպասում էին ոչ միայն հայերը, այլեւ դա հետաքրքիր էր նաեւ միջագզային հանրությանը, չարտասանեց ցեղասպանություն բառը: Սպասելի՞ էր, որ Օբաման այս անգամ էլ չի կատարի հայերին տված իր երբեմնի խոստումը:
-Գոնե ինձ համար անակնկալ չեր, որ նա այս տարի էլ չգործածեց «ցեղասպանություն» բառը: Սակայն Օբաման այնքան մոտեցավ, որ ես մեծ տարբերություն չեմ տեսնում: Իր հայտարարության մեջ ԱՄՆ նախագահն ասում է, որ իր տեսակետը չի փոխել, այսինքն՝ այն ժամանակից, երբ նա այդ եզրույթը գործածեց նախագահի թեկնածու եղած ընթացքում:
-Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել է ավելի քան 20 երկիր, այդ թվում` Ֆրանսիան, Բելգիան, Շվեդիան, Ռուսաստանը, Իտալիան, արդեն՝ Ավստրիան, չի բացառվում՝ Գերմանիան: Մի խոսքով՝ աշխարհում ոչ պակաս կշիռ ունեցող երկրներ: Ինչու՞ է մեզ համար այդքան էական ԱՄՆ-ի կողմից ճանաչումը: Միթե՞ այնքան միամիտ ենք, որ հավատանք, թե դրանից հետո Թուրքիան ծնկի կգա:
-Չեմ կարծում, թե Թուրքիային ծնկի բերելու հարց է: Անշուշտ, կան մարդիկ, որ դրան հավատում են: Սակայն, իմ կարծիքով, ավելի շատ ինքնասիրության հարց է. ասելը, թե այնքան կարեւոր ենք, որ ամենաուժեղը` ԱՄՆ-ն էլ ճանաչեց մեր ցեղասպանությունը:
Սակայն, կարծես բացի զգացականից, ուրիշ հաշվարկներ ունեն նրանք, ովքեր այս հարցի կապակցությամբ Օբամայի ասածին ու չասածին այդքան մեծ արժեք են տալիս: Այստեղ աշխարհաքաղաքական մակարդակի հարցեր կան։
Ես մի քանի անգամ նշել եմ արդեն, որ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման ճանապարհին պիտի ակնկալենք այդ հարցի շահագործումը այդ նույն միջազգային մակարդակի վրա՝ մեր հակակշռից դուրս: Նույնիսկ եթե գիտակցում ենք կատարվածը, որին վստահ չեմ։
-Հռոմի Պապը 1915-ի հայերի կոտորածը համարեց 20-րդ դարի առաջին խոշորագույն ցեղասպանություն: Պապի հայտարարությունը կարո՞ղ է հետագայում ազդեցություն ունենալ այն երկրների վրա, որոնք դեռեւս չեն ճանաչել այդ դեպքերը՝ որպես ցեղասպանություն:
-Պապերը միշտ էլ կարեւոր դեմքեր են եղել միջազգային ասպարեզում: Այս Պապը՝ առավել եւս, որովհետեւ իր կարճ պաշտոնավարության ընթացքում ինքն իրեն պարտադրեց որպես Քրիստոսի սկզբունքներին ավելի մոտ մարդ, քան իր նախորդներից շատերը:
Նա այդպես վարվեց շատ հարցերի առնչությամբ եւ դրանով իսկ բազմապատկեց, այսպես ասած, պապության արժեքը` որպես բարոյական ու հոգեւոր ներշնչման աղբյուր։ Ինձ թվում է, որ նրա հայտարարությունը դյուրացրեց Եվրոպայում նույն գործընթացը։
-Այս տարի առաջին անգամ Թուրքիան Հայաստանին ուղղված քարոզչական հարձակումներին զուգահեռ նաեւ փորձեց ինչ-որ առումով արժանապատիվ պահել իրեն՝ նալին ու մեխին միաժամանակ հարվածելով: Դրա ամենաթարմ օրինակը Թուրքիայի վարչապետ Ահմեդ Դավութօղլուի ապրիլի 20 -ի ուղերձն էր՝ հղված հայերին: Սա կարելի՞ է համարել դիվանագիտական խորամանկություն, թե՞ անկեղծության չափաբաժին, այնուամենայնիվ, կար:
-Այդ երկու կարելիությունների միջեւ կամ դրանցից դուրս այդ հարցին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ ե՛ւ Թուրքիային, ե՛ւ վարչապետ Դավութօղլուին, եւ՛ քաղաքական իրավիճակը, որի շրջանակներում գործում է այդ վարչապետը:
Մեր դժվարություններից մեկն այն է, որ հակված ենք ամեն մարդու, ամեն հարցի ու ամեն երեւույթի գնահատականը վերածելու սեւ ու սպիտակ հարցի. դա ավելի դյուրին է, սակայն նաեւ անգործության տանող վտանգավոր մոտեցում։
Առանց մանրամասների մեջ մտնելու, ես համոզված եմ, որ վարչապետ Դավութօղլուի համար մեր հարցը իսկապես լուրջ հարց է՝ բազմաթիվ մակարդակների վրա: Նա գիտնական է, մտավորական, դիվանագետ ու նաեւ արդեն՝ շատ կարեւոր քաղաքական գործիչ: Միեւնույն ժամանակ, նա մտածում է եւ որպես որոշակի սկզբունքներ ունեցող գործիչ։
Անհրաժեշտ է նախ հարց տալ, թե ինչու՞ Թուրքիայի այս կառավարությունը եւ՛ 2014-ին, եւ՛ այս տարի հայտարարություն արեց այս հարցի վերաբերյալ՝ անկախաբար, թե որքանով այդ արված հայտարարությունները մոտեցան մեր ակնկալիքներին: Շատերը, գիտակցաբար թե որպես սովորություն, դա վերագրում են մեր ճնշումների արդյունավետությանը: Սակայն նման մեկնաբանությունը պիտի լիներ շատ թերի։ Այստեղ կա Թուրքիայի այս կառավարության՝ այդ երկրի պատմության ու ապագայի վերաբերյալ ընդհանուր ու հիմնական մոտեցման հարցը։
Նախորդ կառավարությունների համար մեր հարցը նույնքան կարեւոր էր, սակայն իրենց պատասխանը առավելաբար PR-ի սահմաններում էր՝ որպես հակազդեցություն հայկական ճնշումների: Էրդողան-Դավութօղլու կառավարության համար այն շատ անհատականացած ու իրենց համար «լուծում» պահանջող հարցերից է: Նրանք վերանայում են քեմալական Թուրքիայում մինչ այսօր պարտադրված ու ընդունված ամբողջ պատմությունը եւ նպատակադրված են դա վերաշարադրել այնպես, որ հիմնավորեն այս ղեկավարության սկզբունքները:
Սա մի պրոցես է, որը հնարավոր դարձրեց շատ թուրք գիտնականների՝ նոր հայացքով նայելը մեր ժողովրդի ցեղասպանության հարցին. այս վերջիններն էլ մղված էին նույն այդ պատմությունը ամբողջովին վերանայելու պահանջից: Իշխանության այսօրվա ղեկավարների համար անհրաժեշտ էր շեշտել պետության իսլամական ակունքները. երկրորդ խմբի համար՝ վերանայումը մաս էր կազմում ժողովրդավարության հաստատման պայքարի: Պայքար, որը պահանջում է պատմության ծածկված ծալքերի ու խեղաթյուրումների լույս աշխարհ բերելը: Ինչ-որ մի տեղ այս երկուսի ճանապարհները հատվում են։
Սակայն անհրաժեշտ է, որ ուշադիր կարդանք այն, ինչ ասում են, եւ ո՛չ միայն փնտրենք «ցեղասպանություն» բառը: Իմ կարծիքով արժե լուրջ ուսումնասիրել իրենց խոսքերը, տեսնել, թե որտեղ են մեր տարբերությունները, եւ աշխատել թեկուզ հրապարակային փոխանակումներով ճշտել այն գիտական ու քաղաքական հիմունքները, որոնք կարող են հնարավոր դարձնել որեւէ առաջադիմություն։
-Կալիֆորնիայի համալսարանում տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին նվիրված գիտաժողովի ժամանակ հանդես եկաք զեկույցով, որում ասում եք, թե՝ չպետք է գործենք իբրեւ հավերժական զոհ, որը պատասխանատվություն չի կրում իր հետ կատարվածի համար եւ որը նախատեսում է զոհ լինել ապագայում եւս: Ասում եք նաեւ, որ չենք կարողացել «ինքնաքննադատական հայացք նետել», որը հնարավորություն կտար պատասխանատվություն ստանձնել մեր ապագայի հանդեպ, եթե ցանկանում ենք: Խի՞ստ չէ մի քիչ ցեղասպանությունը չմոռացած ժողովրդի հանդեպ:
-Անշուշտ խիստ է: Սակայն որեւէ ճշմարտություն, որը չունի այդ խստությունը, հավանաբար, այնքան էլ կարեւոր ճշմարտություն չէ, եւ երկրորդ՝ ցեղասպանությունը հիշելը անհրաժեշտ մարդկային գործընթաց է, մոռանալը՝ ոճրի շարունակությունը։ Սակայն այդ ոճրի պատմական ու հետ-ոճիր հետեւանքները չհասկանալը նշանակում է, որ մենք մեզ համար լիովին չենք պարզել այդ նույն ոճրի ամբողջական էությունն ու քաղաքական մտածելակերպի վրա դրա հետեւանքները: Եվ այդ բոլորով հանդերձ «հիշողության» վրա քաղաքականություն մշակելը, Սփյուռքում թե Հայաստանում, ունի իր լուրջ հետեւանքները:
Այդ հետեւանքներից հիշեմ երկուսը: Առաջին. երազանքներով ապրելու մեր նախընտրությունը՝ հայի ու պետության ամենօրյա հարցերը լուծելու փոխարեն: Երկրորդ. մեր անկարողությունը՝ իրապաշտորեն հաշվի նստելու միջազգային իրականությունների հետ ու դրա հետ սերտորեն կապ ունեցող մեր խոցելիությունը՝ այլ պետությունների խաղերի մեջ, ինչպես նաեւ մեր կախվածությունը՝ ուրիշների կողմից սիրվելու կամ նրանց կողմից ընդունվելու առումով, թեկուզ այդ ընդունվելու գինը լինի մեր՝ զոհի կերպարի վերածվելը:
Եթե մարդկության դեմ Օսմանյան կայսրության գործած ոճիրները վերագրում ենք թուրքերի էությանը, ապա ինչու՞ նույն չափանիշը չենք գործածում դատելու համար արեւմտյան պետություններին ու Ռուսաստանին: Կարո՞ղ է պատահել, որ նրանք կայսրություններ եւ պետություններ են ստեղծել ու պահել դրանք՝ առանց նման ոճիրներ գործելու։
ԱՄՆ-ը ցեղասպանություն է գործել բնիկ ամերիկացիների նկատմամբ: Գերմանիան՝ Աֆրիկայի (այսօրվա Նամիբիայում) հերերո ժողովրդի նկատմամբ՝ նախքան Եվրոպայի հրեաների հասնելը։ Ֆրանսիան` ալժիրցիների նկատմամբ: Անգլիացիները՝ Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում ու այլ տեղերում բնիկ ժողովուրդների նկատմամբ:
Նման ոճիրների նպատակը նույնն է եղել հաճախ, ինչ Իթթիհաթինն էր. վնասազերծել ինչ-որ տարածք՝ կայսրության, պետության նկատմամբ իրական կամ կարծեցյալ «վտանգից», մաքրել այդ տարածքը տեղացի բնիկ ժողովուրդներից եւ ապահովել իրենց ժողովրդի ու կառավարման ձեւի արմատացումը այդ տարածքներում:
Արդյո՞ք այդ նույն Արեւմուտքն ու Ռուսաստանը չէին, որ մեզ օգտագործեցին ու անդադար խաբեցին: Անգլիան չէ՞ր, որ պարտադրեց Սան Ստեֆանոյի դաշնագրի վերանայումը եւ Ֆրանսիայի ու այլոց հետ մոռացավ Սեւրի դաշնագիրը: Ֆրանսիան չէ՞ր, որ Կիլիկիան հանձնեց Քեմալին` հակառակ իր խոստումներին: Ռուսաստանը չէ՞ր, որ հաստատեց արդի Հայաստանի ներկա սահմանները՝ հակառակ նույնիսկ Լենինի հայտարարությունների: ԱՄՆ-ը չէ՞, որ իր մարդասիրական կարեւոր, սակայն ոչ հիմնարար, օժանդակությունից անդին միշտ էլ եղել է Թուրքիայի կողքին:
Այսինքն` Արեւմուտքն ու Ռուսաստանը տարբեր էությու՞ն ունեն ու նորից չե՞ն խաբելու: Այսօր նրանք բոլորն էլ բարձրաձայն ասում են ու կրկնում, որ ԼՂ-ն պետք է հանձնվի Ադրբեջանին: Ի՞նչ «բազար» են անում, երբ մեզ հրամցնում են ցեղասպանության ճանաչում, իսկ մենք դրանով ուրախանում ենք: Հնարավո՞ր է, որ ցեղասպանության ճանաչմամբ մեզ գրեթե սիմվոլիկ նվեր են տալիս, բայց փոխարենը մեզանից վերցնելու են այն, ինչը մեզ համար իրական է:
-Այսինքն՝ բավական սթափ չենք հասկանալու համար, թե ինչ է կատարվում մեր նկատմամբ եւ մեր շուրջը, քանի որ դեռեւս զգացմունքայի՞ն դաշտում ենք:
-Այո, իմ կարծիքով բավական սթափ չենք: Մեր մեջ այնքան է արմատացած զոհի հոգեբանությունը, որ դա բնական ու, նույնիսկ, տրամաբանական ենք համարում՝ որպես աշխարհի հետ կապի սկզբունք։
-Դուք նաեւ խոսում եք պատասխանատվություն ստանձնելու մասին: Ըստ Ձեզ՝ ստացվում է, որ հայը պատասխանատվություն չի ստանձնել մինչեւ հիմա իր ապագայի հանդեպ, այո՞: Բայց մենք ունեցանք Ղարաբաղյան շարժում, անկախացանք, պատերազմ հաղթեցինք, որտե՞ղ ենք թերացել:
-Կալիֆորնիայի համալսարանում իմ ելույթի մեջ առաջադրել եմ, որ Ղարաբաղյան շարժումը հազվադեպ փորձերից էր՝ դուրս գալու այս բոլորից, ու մի ժամանակահատված դա մեզ հաջողվեց անել: Կարողացանք ունենալ մեր անկախ եւ իրապաշտ դիվանագիտությունն ու ներքին քաղաքականությունը: Այդ բոլորը արդյունք էր Շարժման գաղափարախոսության հիմքում ընկած` անցյալի վերանայման կապակցությամբ ինքնաքննադատական մոտեցման։
Սակայն վերջին տարիներին մենք արդեն վերադարձել ենք «այլընտրանք չունենք» հանգերգին: Կարծես ավելի դյուրին է սա: Այդպես մենք պատասխանատվություն չունենք, ու մեր գործը կմնա ճանաչումի համար խնդրարկու լինելն ու «պահանջելը»։
-Վերադառնանք ոճրին եւ ոճրագործին: Նշում եք, որ Հայաստանը թաքնվում է իր մեծ եղբոր՝ Ռուսաստանի հետեւում եւ սուր ճոճում իր նախորոշած ոճրագործի՝ Թուրքիայի դեմ: Մեկուկես միլիոն հայերի կոտորածը հի՞մք չի տալիս մեզ համարելու, թե թուրքերը ոճրագործ են: Եթե ոչ, ուրեմն ի՞նչ համարենք ներկայիս Թուրքիային եւ թուրք ժողովրդին, ընդհանրապես, ինչպե՞ս վերաբերվենք:
-Ինչպես ներկայացրել եմ այդ զեկույցում, պիտի որոշենք, թե արդյո՞ք 1915-ի ցեղասպանությունը նշանակում է, որ բոլոր թուրքերը, նրանք, ովքեր մահացել են, ովքեր ներկայումս ապրում են ու նրանք, ովքեր տակավին պիտի ծնվեն, ոճրագործ են եղել, կան ու պիտի լինեն։
Այս մոտեցումը շատերն ունեն, գիտեմ, ու իրենց համար սա հիմնարար, նույնիսկ եթե ոչ լրիվ գիտակցված, մտասեւեռում է: Եթե սա ճիշտ մեկնաբանություն է, այսինքն` եթե թուրքը պատմության հոլովույթին ենթակա չէ, ինչպես նույն մարդկանց համար հայն էլ պատմությունից դուրս է, որովհետեւ նրա էությունն ու դերը թուրքին զոհ լինելու մեջ է կայանում, ուրեմն մենք պատմություն չունենք: Այսինքն` ասելիք ու անելիք չունենք, մեր գործը թուրքերից պաշտպանվելն ու թաքնվելն է, դրա համար էլ այլնտրանք չունենք՝ բացի ռուսներից: Ուրեմն ինչու՞ ենք «պահանջում»: Ո՞վ ի՞նչ է մեզ տալու:
Իսկ մեր պատմությանն ու իրականությանը նայելու մյուս ձեւն այն է, որ այդ ոճիրները գործված են պատմական կոնկրետ պայմանների պարագայում, քաղաքական ինչ-որ հաշվարկներով: Ու այդ բոլոր պայմանների մեջ մենք էլ փորձել ենք դեր կատարել:
-Սերժ Սարգսյանը թուրքական «Հուրիեթին» տված հարցազրույցում ասել էր. «Հայաստանի Հանրապետությունն, իր անկախացումից ի վեր, երբեք Թուրքիային կամ որևէ այլ երկրի տարածքային պահանջներ չի ներկայացրել եւ մեր պետության արտաքին քաղաքական օրակարգում նման խնդիր չի եղել և չկա»: Սա Հայ դատի պաշտպաններին ուղղված հարված էր, սակայն քննադատություններ կարծես չհնչեցին: Ինչպե՞ս ընդունենք այս հայտարարությունը, ի՞նչ կատարվեց:
-Վստահ չեմ՝ ինչ կատարվեց: Հստակ է մի բան. Սերժ Սարգսյանը անդրադարձավ, որ համահայկական այդ հռչակագիրը պարունակում է վտանգավոր կետեր եւ այդ հայտարարությամբ փորձեց հեռավորություն ստեղծել իր ու այդ հռչակագրի միջեւ: Դա կարեւոր երեւույթ է, ու նրա նոր հայտարարությունը ընդգծում է քաղաքական մտածելակերպի ընդդիմության, եւ ոչ միայն քաղաքական ընդդիմության, կարեւորությունը։
Կարելի է ենթադրել, որ հայդատականները բավականաչափ գոհացել էին հռչակագրով ու դրանով ստացել որոշակի քաղաքական «դրամագլուխ»՝ այդ դատի համար աշխատելու եւ արդարացնելու իրենց ոչ-ընդդիմություն լինելու հանգամանքը, երբ այլ բնագավառի չափանիշով, ըստ իրենց հայտարարությունների, պիտի որ ընդդիմություն լինեին:
Չմոռանանք, որ սփյուռքում այս մարդիկ չեն բարձրացնում ժողովրդավարության ու կառավարման այլ հարցեր: Սփյուռքում նման ուժերի իշխանության օրինականացումը կապված է Ցեղասպանության ճանաչման ու Հայ դատի հետապնդման հետ: Իսկ թե ներքին ու նվազ քաղաքական ինչ այլ հաշվարկներ կարող են լինել այս հարցով՝ աղմուկ չբարձրացնելու վերաբերյալ իրենց որոշման մեջ, չգիտեմ:
Չմոռանանք նաեւ, որ հայդատականները ժամանակին նույն ձեւով անտեսեցին Քոչարյանի նմանօրինակ հայտարարությունը: Դրա բացատրությունը իրենք պետք է տան, թեեւ նրանք ոչ մի տրամադրություն ցույց չեն տվել՝ բացատրելու իրենց վերաբերմունքը: Բացի այն, որ ունեն մի քանի փոփոխական, նույնիսկ հակադիր սկզբունքների ցանկ, որի մեկից կամ մյուսից օգտվում են ըստ պահի, պայմանների ու պարագայի։
-Վերջին հարցս` Հայաստանի գործող իշխանությունը իր հասկացածի չափով պատրաստվել էր Ցեղասպանության 100-ամյակին: Բավարա՞ր էին այդ միջոցառումները եւ կատարված քարոզչական աշխատանքը: Ի՞նչ կտա մեզ այս 100 տարվա իրողությունը ապագայի համար:
-Արդեն մայիս ամիսն է ու մտածում եմ այդ մասին: Ի՞նչ տվեցին մեզ այդ բոլոր միջոցառումները: Թերեւս, նույնիսկ այսօր վաղ է այդ հարցին պատասխանելու համար:
Անշուշտ, ցեղասպանության ճանաչման հարցը մի քանի քայլ առաջ անցավ: Դա կարեւոր երեւույթ է: Սակայն ո՞րքանով դա կվերածվի ապագայի գործունեության «դրամագլխի»՝ չգիտեմ: Այս ընթացքում մենք չստեղծեցինք կայուն ու ապագային նայող հաստատություններ՝ ամրագրելու համար այս առաջընթացը, նույնիսկ՝ զուտ ցեղասպանության հարցով:
Օրինակ, մենք կարող էինք եւ պետք է ստեղծեինք մի ինստիտուտ՝ միջազգային մակարդակով, որի առաքելությունը պիտի լիներ հետեւել միջազգային իրադարձություններին եւ կանխատեսել ցեղասպանությունների կարելիությունը որեւէ տեղ, ստեղծել ազդանշանային համակարգ՝ նման ոճիրներ կանխարգելելու համար: Սա կլիներ մեր պարտքը մեր զոհերին՝ ոչ միայն որպես հայ, այլ նաեւ որպես մարդ, անհատ: Ի վերջո, այդ հավասարության հիման վրա է, չէ՞, որ մենք պահանջում ենք մեր ցեղասպանության ճանաչումը մարդկության կողմից:
Անհրաժեշտ էր նաեւ ստեղծել մի լուրջ ծրագիր՝ ուսումնասիրելու Ցեղասպանության հետեւանքները մեր հոգեբանության ու մտածելակերպի վրա: Կան նաեւ այլ ծրագրեր, որոնք կարող էին ներկա ուշադրությունը վերածել ապագայի մեջ ներդրվող ներուժի, սակայն կարծես հետաքրքրություն չկա նման մոտեցումների նկատմամբ:
Մենք, կարծես, գոհացել ենք Հայոց ցեղասպանության մի քանի հավելյալ ճանաչումներով ու չենք տեսնում, թե այս բոլորը ինչպես են շահագործվում՝ ծածկելու համար մեր բոլոր թերությունները: Օրինակ, որպես անմիջական հարց, հալեպահայության նկատմամբ մեր թերացումները եւ երկրորդ՝ այս ամենը ինչպե՞ս է կանխորոշում անկախ պետականության նկատմամբ մեր մտածելակերպը:
Կարինե ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ